Memoir excerpt from Krystyna Rozental, later known as Zielińska-Zarzycka, detailing her childhood in pre-war Warsaw and her life in and outside Warsaw Ghetto..

 

This is a deeply personal, moving memoir excerpt from Krystyna Rozental, later known as Zielińska-Zarzycka, detailing her childhood in pre-war Warsaw.

English translation from Polish:

---

Krystyna Rozental Zielińska-Zarzycka: Memories from Twarda 3

Born in Warsaw in 1924. I was supposed to be a boy…

My ten-year-old sister Sabina was already in the world, and my second sister, Lunia, was six. My parents wanted a boy, so they tried one more time… and I came into the world. My father, upon hearing the news, simply fled the clinic. He’d had enough of this "female army" at home!

At the Jewish community office, they didn't want to give me the name Krystyna. They said, "It can be Krajndla," but for a five-zloty bribe, they agreed. So I never changed my first name throughout my life, but my surname—about a hundred times. I was counting backwards: Krystyna Zielińska, before that Krystyna Dąbrowa, before that Aleksandra Mlonka, Krystyna Wierzbołowicz. When the "March events" began here, and filling out personal questionnaires with a "previous surname" box became very important, I had plenty to write. I never got around to Krystyna Rozental.

I was a nice, healthy child, unfortunately, a little plump and not very agile. Mama enrolled me in Tacjanna Wysocka's ballet school, but I somehow gave up on a dancer's career. Then began ice skating at the Rau Garden rink. There was music and eleven- or twelve-year-old boys who, looking at my pink cheeks and snow-white sweater, for some reason started shouting: "Polished with Radion." Radion was a laundry detergent, and its advertisement was visible on the wall surrounding the rink. That white sweater and those blushes made me look like a living advertisement.

My parents tried hard for me to be a "young lady from a good home," although we weren't really wealthy. So I wasn't allowed to play in the yard with the other children, which was my unattainable dream. I would go out onto the first-floor balcony, throw out various cut-outs and toys, shouting: "Children, have these!" My peers really liked this, but it must have puzzled them a bit, because they wrote in chalk on the staircase: "Krysia Rozental is crazy!"

The Tenement at  3 Twarda Street in Warsaw.

A few words about our tenement house, Twarda 3. It had three courtyards and was located right next to All Saints' Church and Grzybowski Square. In the front annexes lived doctors and so-called better tenants; in the side ones: on the left side, Hasidic families, and on the right – all kinds of human misery.

I remember a shoemaker with five children. He made shoes (navy blue pumps for a zloty each), and still couldn't afford to pay the rent. So they unceremoniously threw him out into the courtyard, and he sat outside with his machine, still making those shoes.

There were many children in the Hasidic families. I remember a mother in a wig who had a two-year-old baby, and her daughter with a son the same age. During holidays, sukkahs (booths) were set up in the spacious courtyard, and for a week, men held prayers there. The women left the food prepared for Shabbat at a nearby baker's.

But on other days, the courtyard belonged to the children. The main "decorative" element was a large garbage bin, surrounded by cobblestones. There was no question of any plants or a patch of green. The only greenery in this "first courtyard" was the always-flowering balcony of the Rozentals, which my mother, Helena, took care of. Around this bin, the children from the yard danced and sang. I remember one fragment from their repertoire: "Because we are young and that is our power. Nothing will stop us, we sing day and night. Because the whole world belongs to us. The world of youth, the world of youth. And whoever doesn't believe us – can lie there like a log!!!"

The rent was very high. I remember we paid over 128 zlotys for three rooms. There were ordinary tiled stoves, coal was in the basement, we put the bathtub in the kitchen, but the boiler was in the toilet. During the hostilities in September 1939, this bathtub was filled with water, covered with boards, and my uncle Maks Feldberg, who had taken shelter with us during the bombings, fell into the water in his sleep. For some reason, he then said with resentment to my father, "Antisemites."

On the ground floor of my annex lived a paramedic named Wiewiórka (Squirrel), who was everything to everyone. He applied cupping glasses (I hated him for that) and unfailingly made diagnoses for adults and children.

Twelve-year-old Henio was allowed to visit me for social purposes, along with his two-year-old brother Bobuś. Bobuś had a head full of golden-blond curls and looked like an angel from my notebooks (because back then we wrote in ink with a regular pen, so blotting paper with a ribbon and an angel picture was necessary). The older Henio reasoned, "You, Krysia, will die first, because you are the oldest. Then me, and Bobuś last." This logical prediction of human fates did not come true. Both boys were gassed in Treblinka, and only I – the oldest – miraculously remained among the living.

At home, however, I was the youngest, which sincerely pained me. We sat in the dining room, my mother divided the chicken: first she gave a leg to my father, which I really wanted to get, the second was for the oldest sister, Sabina, the breast for Lunia… and I, the leftover, only got the wings. I was convinced that my parents didn't love me, that they preferred my older sisters, and I spent many moments shedding tears in the toilet.

Unfortunately, I wasn't alone there. In those days, live chickens were bought, and before they turned into broth and meat, they were kept on a string in the toilet. There, in the presence of the disgusting bird, I spun dreams: I will die, I will have a solemn funeral, my parents will walk behind the coffin, crying desperately. I'll show them for those wings, for not letting me out into the yard, for being supposedly so healthy, strong, and chubby! Such thoughts were prompted by reading a book for young people titled Jur. There were two brothers: one was Tadzik, who was weak, sickly, and constantly in need of care. The older brother, Jur, was quite the opposite. He was the picture of health. Well, who died? Jur, of course!

Mama took great care of my health, however. She bathed me in salt water, walked me to the cauldrons where pitch was heated, because it helped with whooping cough. And worst of all, she constantly took me to the Saxon Garden so I could breathe fresh air. I went to school at eleven, but even before eight (before school), my grandfather Alfred Rozental would appear and take me to the garden.

Here, early in the morning, all the Jewish tailors met; there were hundreds of them in pre-war Warsaw. In the Literary Alley (near the sundial), they held their meetings because they had many common issues. My grandfather, Alfred Rozental, was quite a tailor: he also lectured at the trade school for Jewish youth on Grzybowska Street, and he had his own workshop at Marszałkowska 139.

He mostly sewed military uniforms. In the street-facing window on Marszałkowska, there were tiny mannequins in clothes sewn by my grandfather. It's also worth adding that districts mattered a lot in pre-war Warsaw. To be a tailor on Nalewki, Franciszkańska, or Nowolipki—that was common, but Marszałkowska—oh, that was France-elegance.

All three of us attended the same primary school on Śliska 14, and the same gymnasium (high school) on Prosta 8. Mama was involved in the parent committee, and it was likely thanks to her that I was accepted into the first grade at the age of six. For breakfast in my basket, I took a pastry, a "grzybek" (little mushroom), because I couldn't manage sandwiches very well. I also had trouble buttoning my underwear. They had white linen buttons attached to the bodice, and it wasn't easy at all, so Marysia Brodecka helped me. "Litvaks" – my mother called her parents, and I sensed it was a pejorative term.

From an early age, I performed in school plays, and my sincere wish was to play the title roles. I was supposed to be a cornflower in some group scene, and Anulka Rawet was a poppy. Only she was placed in front of me. There was no use: they kept moving me back to the second row; I gave in at the dress rehearsal, but at the performance I pushed my way to the front again!

I remember a childhood that was ultimately idyllic, angelic: I am a slightly overgrown child of the Holocaust, but because I lived a little longer than those unfortunate children born just before or during the war, I took a piece of that world with me.

When children of the Holocaust, born in 1940 or 1942, speak during psychotherapy sessions in Śródborów, the same motif repeats over and over: they have sons and daughters, they are caring parents, but they couldn't pass on tenderness to their children because they themselves never experienced it.

Sixty-year-old Marysia cries today, telling this story. Jurek writes poems. His mother died when he was two years old, and his father raised him the best he could, but never told his son before his death that he was Jewish and that his post-war wife was not Jurek's mother.

I, a girl older than them, who stopped being a child at the age of fourteen, supported the household in the ghetto, and even before it was closed. I smuggled food, sold Polonia–Luksusowe razor blades on the street and in shops (Krystyna's brother-in-law, "Pan Misza" Wasserman Wróblewski, received a whole batch of these razor blades before the owners, his friends, left Warsaw). I bought a red rickshaw that my closest relatives rode, dropping off earned zlotys to me every now and then. I was subsequently a waitress in a café at Sienna 16. The café "Na Siennej" was run by Tatiana Epstein. Dressed in a black dress and a wide plastic black belt, I sold apple pie and cheesecake, and I could even take home the so-called edges from the baking trays. In the same building was Janusz Korczak's Orphanage, where Krystyna's brother-in-law, "Pan Misza" - Wasserman Wróblewski, worked.

* Tatiana Epstein's cafe, where Krystyna Rozental worked (Kawiarnia Tatiany Epstein), was located at Sienna Street No. 16 within the Warsaw Ghetto during the Holocaust. The cafe opened in early April 1941. It was described in the Warsaw Ghetto Diary by Mary Berg as an upscale venue where the waitresses were "ladies from the best society". The cafe served as a cultural gathering spot, featuring musical performances to provide a sense of normalcy and an escape from the harsh reality of ghetto life. The renowned Polish pianist and composer Władysław Szpilman (whose life was later depicted in the film The Pianist) performed there.

Dom Sierot Janusza Korczaka - Skrzynka na Zeszyty bursistów - Pokój środkowy bez okna wg. opisu Pana Miszy!

Dom Sierot - Skrzynka na Zeszyty bursistów - Pokój srodkowy bez okna wg. opisu Pana Miszy!

Pani Stefa:

- Tu w szafce jest taka skrzyneczka z zeszytami bursistów. Może pan w swoim zeszycie notować swoje spostrzeżenia, uwagi, zapytania, a my będziemy w miarę możliwości odpowiadać.

Włożyła okulary. Zrozumiałem, że rozmowa skończona. Wstałem i opuściłem kancelarię.

 

Na sali natknąłem się na chłopaka lat może 11 czy 12. On mnie zagadnął, czy jestem

nowym bursistą. Powiedziałem, że nazywam się Misza. A ja Felek - zakomunikował. Potem, na moją prośbę oprowadzić mnie po Domu Sierot. Zrobił to w tempie nowoczesnego przewodnika. Ja tylko kręciłem głowa w prawo i lewo. Z tego szybkiego zwiedzania - w pamięci utkwił mi stojak ze szczotkami i ścierkami do sprzątania, wystawiony na eksponowanym miejscu przed wejściem do sypialń i pokoik bez okna między sypialniami, gdzie sypiał czasami Pan Doktór - jak stwierdził Felek.

 

Był piątek. Obiad jadłem przy czwartym stole i po raz pierwszy zetknąłem się z siedmiorgiem dzieci w różnym wieku z którymi miałem odtąd zasiadać do posiłków.

Po obiedzie gromada zabrała się do swoich normalnych obowiązków. Dzieci byly jakby na luzie, nazajutrz tj. w sobotę nie miały zajęć w szkole. Wokół mnie, jako nowicjusza zaczęła zbierać się grupka ciekawskich. Pytali się skąd pochodzę, czy umiem grać w szachy, jakie sporty uprawiam itp. Gdy gromada wokół mnie urosła, zaproponowałem zorganizowanie na sali wyścigów.

 

O palmę pierwszeństwa w biegu sztafetowym walczyły dwie drużyny. Po każdej rundzie

pokonani domagali się rewanżu. Nagle bójka 2 uczestników zabawy przerwała wyścigi. Inni skwapliwie skorzystali z okazji i zmęczeni klapnęli, gdzie się dało i przyglądali się bójce. Bójka tak jak niespodziewanie się zaczęła, tak samo nagle się urwała. To było jakby hasłem do wznowienia przerwanej zabawy. Dopiero dzwonek na mycie rąk przed kolacją położył kres ostatniej rundzie.

 

Pan Doktór przez cały czas zabawy siedział z boku przy stole otoczony jak zwykle gromadka dzieci. Jego obecność bardzo mnie krępowała. Na szczęście wydawało mi się, nie zwraca na nas uwagi. Ale wieczorem przy kolacji w "Barze pod schodami" Pan Doktor powiedział:

- Wie pan, to było świetne, doskonałe!.

 Uśmiechnąłem się, udając, że rozumiem, ale naprawdę nie wiedziałem o co chodzi.

- Panie Misza ciągnął Pan Doktór dalej

- Ciekaw jestem, dlaczego pan nie interweniował, gdy doszło do bójki?"

 

Wydawało mi się, że są to zarzuty czy wyrzuty. Chwile trwało kłopotliwe milczenie.

Wreszcie zdobyłem się na odwagę i szczerze powiedziałem:

- Nie nalegałem, by nie przerywali wyścigów, bo byli zmęczeni, zresztą ja sam też. Nie chciałem wtrącać się do bójki, bo z lat chłopięcych pamiętam, że wszelka interwencja w takich wypadkach rozjątrza tylko przeciwników. Poza tym walka nie była groźna, więc sądziłem, że wielkiej krzywdy sobie nie zrobiła...

 

Pan Doktór podrapał się z lekka w łysinę, pogładził brodę i po dłuższej chwili powiedział:

- Jak się jest młodym, to się czuje podobnie jak dzieci. To ważne. Łatwiej wtedy

z gromadą dziecięcą pracować! Tak, dzieci wiedzą nieraz lepiej, kiedy zabawę przerwać.

A co do bójek, słusznie, nie należy niepotrzebnie się wtrącać, ale uważać, żeby sobie

krzywdy nie zrobili.

 

Taki był mój pierwszy mimowolny sukces wychowawczy, taka była moja pierwsza rozmowa pedagogiczna z Panem Doktorem. 

Opowiedzieć o innych może ważniejszych? O tym jak Korczak umiał wsłuchiwać się w to, co myślą inni, liczyć się ich zdaniem, nie puszczać mimo uszu głosu najmniejszego szkraba?

Opowiadanie mojej Cioci - Krystyny Rozental - Opowiadanie z moimi czerwonymi dopiskami.

Życie Po Aryjskiej Stronie – Czas Wracania, Polityka 16 stycznia 1999 – Krystyna Zielinska

Krystyna Rozental: Byłam następnie kelnerką w ka­wiarni na Siennej 16. Kawiarnia "Na Siennej" (na parterze) była prowadzona przez Tatianę Epstein. Ubrana w czarną sukienkę i szeroki plastikowy czarny pa­sek sprzedawałam szarlotkę i sernik, a tak zwane kanty z blach piekarni­czych mogłam nawet zabierać do domu. W tym samym budynku mieścił się Dom Sierot Janusza Korczaka w którym pracował szwagier Krystyny, Pan Misza - Wasserman Wróblewski).

Krystyna Rozental Zielińska-Zarzycka, urodzona w 1924 r w Warszawie.

Miałam być chłopcem…

Na świecie była już moja dziesięcioletnia siostra Sabina, a druga siostra Lunia miała sześć lat. Rodzice chcieli mieć chłopca, więc jeszcze raz spró­bowali… i przyszłam na świat ja.

Ojciec na wieść o tym fakcie po prostu uciekł z kliniki. Dość już miał w domu tego babskiego wojska!

W gminie żydowskiej nie chcieli mi dać na imię Krystyna. Powiedzieli: „Może być Krajndla”, ale za pięć złotych łapówki zgodzili się. Tak więc imienia nie zmieniałam przez całe życie, za to nazwisko – ze sto razy. Byłam, licząc od końca: Krystyną Zielińską, przedtem Krystyną Dąbrową, przedtem nazywałam się Aleksandra Mlonka, Krystyna Wierzbołowicz.

Kiedy w la­tach „marcowych” zaczęło się u nas wypełnianie ankiet personalnych i rubryka „poprzednie nazwisko” była bardzo ważna, miałam co pisać. Do Krystyny Rozental jakoś nigdy nie dochodziłam.

Byłam ładnym, zdrowym dzieckiem, niestety trochę pulchnym i nie bar­dzo zręcznym. Mama zapisała mnie do baletu Tacjanny Wysockiej, ale jakoś zrezygnowałam z kariery tancerki. Potem zaczęła się jazda na ślizgawce w Ogródku Raua. Była tam muzyka i byli chłopcy jedenasto – czy dwunasto­letni, którzy patrząc na moje różowe policzki i śnieżnobiały sweter, nie wiadomo dlaczego zaczęli wołać: „Radionem politurowana”. Radion to był proszek do prania i jego reklama widniała na murze okalającym ślizgawkę. Ten biały sweter i te rumieńce sprawiały, że rzeczywiście wyglądałam jak żywa reklama.

Rodzice starali się usilnie, abym była „panienką z dobrego domu”, choć tak naprawdę nie byliśmy zamożni. A więc nie wolno mi było bawić się na podwórku z innymi dziećmi, a to było moim nieosiągalnym marzeniem. Wychodziłam więc na balkon pierwszego piętra, wyrzucałam różne wycinanki i zabawki, wołając: „Dzieci, macie!” To bardzo podobało się moim rówieśnikom, ale trochę musiało ich dziwić, bo na klatce schodowej napisali kredą: ,,Rozental Krysia jest wariatką!”

Kilka słów o naszej kamienicy, Twarda 3. Miała trzy podwórza, znajdowała się tuż obok kościoła Wszystkich Świętych i placu Grzybowskiego. We frontowych oficynach mieszkali lekarze i w ogóle tzw. lepsi lokatorzy, w bocznych: z le­wej strony chasydzi z rodzinami, a z prawej – wszelka nędza ludzka.

Pamię­tam szewca z pięciorgiem dzieci. Robił buty (granatowe czółenka po złotów­ce), a i tak nie stać go było na zapłacenie czynszu. Więc bez ceregieli wyrzu­cono go na podwórko i on siedząc na dworze ze swoją maszyną, dalej robił te buty.

W rodzinach chasydzkich było bardzo dużo dzieci. Przypominam so­bie mamę w peruce, która miała dwuletnie maleństwo, i jej córkę z synkiem w tym samym wieku. W czasie świąt na obszernym podwórzu stawiano Kuczki i bodaj przez tydzień mężczyźni odbywali tam modły. Kobiety zostawiały u pobliskiego piekarza jedzenie przygotowane na szabat.

Ale w inne dni podwórko należało do dzieci. Głównym elementem „dekoracyjnym” była duża skrzynia-śmietnik, naokoło kocie łby. O żadnej roślinie czy skrawku zieleni nie było mowy. Zawsze ukwiecony balkon Rozentali którym zajmowała się matka Krystyny, Helena był jedyną zielenią na tym "pierwszym podwórku". Wokół tego śmietnika tańczyły i śpiewały dzieci z podwórka. Pamiętam jeden fragment z ich repertuaru: „Bo my jesteśmy młodzi i w tym jest nasza moc. Nic nam nie przeszkodzi, śpiewamy dzień i noc. Bo do nas cały świat należy. Świat młodzieży, świat młodzieży. A kto nam niewierzy– niech leży jak ten kloc!!!”

Komorne było bardzo wysokie. Pamiętam, że za trzy pokoje płaciliśmy ponad 128 zł. Były zwykłe piece kaflowe, w piwnicy leżał węgiel, wannę ustawiliśmy w kuchni, bojler za to był w w.c. W czasie działań wojennych w 1939 roku tę wannę napełniono wodą, przykryto deskami i mój wujek Maks Feldberg, który wraz z rodziną schronił się u nas w czasie bombardowań, wpadł w cza­sie snu do tej wody. Nie wiadomo dlaczego powiedział wtedy z urazą do mojego ojca: „,Antysemici”.

Na parterze mojej oficyny mieszkał felczer Wiewiórka, był wszystkim dla wszystkich. Stawiał bańki (nienawidziłam go za to) i nieomylnie ustalał diagnozy dorosłym i dzieciom.

Pozwalano, aby przychodził do mnie w celach towarzyskich dwunastoletni Henio z dwuletnim bratem Bobusiem. Bobuś miał całą głowę w złoto­ blond loczkach i wyglądał jak aniołek z moich zeszytów (bo wtedy pisało się atramentem i zwykłym piórem, więc konieczna była bibuła przyklejona wstążeczką z obrazkiem aniołka). Starszy Henio rezonował: „Ty, Krysia, umrzesz pierwsza, bo jesteś najstarsza. Potem ja, a na końcu Bobuś”. Nie sprawdziło się to logiczne przecież przewidywanie ludzkich losów. Obaj chłopcy zostali uduszeni w Treblince i tylko ja – najstarsza, zostałam cudem wśród żywych.

W domu byłam jednak najmłodsza, nad czym szczerze bolałam. Siedzieliśmy w stołowym, mama dzieliła kurę: najpierw dawała ojcu udko, które ja bardzo chciałam dostać, drugie było dla najstarszej – siostry Sabiny, pierś dla Luni… a ja – wyskrobek, dostawałam tylko skrzydełka. Byłam przekonana, że rodzice mnie nie kochają, że wolą moje starsze siostry, i niejedną chwilę przesiedziałam roniąc łzy w klozecie.

Niestety nie byłam tam sama. W tych czasach kupowano żywe kury i zanim zamieniały się one w rosół i mięso, trzymano je na sznurku w w.c. Tam też w obecności wstrętnego ptaka snułam marzenia: umrę, będę miała uroczysty pogrzeb, moi rodzice będą szli za trumną, płacząc rozpaczliwie. Pokażę im za te skrzydełka, za nie wypuszczanie mnie na podwórko, za to, że niby byłam taka zdrowa, silna i pucołowata! Do takich myśli skłaniała mnie lektura książki dla młodzieży pt. Jur. Otóż byli sobie dwaj bracia: Jeden to Tadzik słabowity, chorujący, otaczany nie­ustanną opieką. Starszy brat Jur – wprost przeciwnie. Był okazem zdrowia. No i kto umarł? Jur, oczywiście!

Mama bardzo jednak dbała o moje zdrowie. Kąpała mnie w wodzie z solą, chodziła ze mną do kotłów, w których rozgrzewano smołę, bo to pomaga­ło na koklusz. A co najgorsze, bez przerwy prowadziła mnie do Ogrodu Sas­kiego, abym oddychała świeżym powietrzem. Chodziłam do szkoły na jedenastą, ale jeszcze przed ósmą (przed szkołą) zjawiał się mój dziadek Alfred Rozental i zabierał mnie do ogrodu.

Tutaj raniutko odbywały się spotkania wszystkich żydowskich krawców, a było ich w przedwojennej Warszawie setki. W alei Literackiej (nieopodal zegara słonecznego) odbywali te swoje zebrania, bo przecież mieli wiele wspólnych spraw. Mój dziadek, Alfred Rozental, był nie lada krawcem: wykładał w szkole rzemieślniczej dla młodzieży żydowskiej, która mieściła się na Grzybowskiej, a sam posiadał pracownię na Marszałkowskiej 139.

Szył przeważnie mundury wojskowe. W witrynie od ulicy Marszałkowskiej stały maleńkie manekiny w ubraniach uszytych przez dziadka. Warto jeszcze dodać, że w przedwojennej Warszawie bardzo liczyły się dzielnice. Być, krawcem na Nalewkach, na Franciszkańskiej czy na Nowolipkach – to była zwykła rzecz, ale Marszałkowska – o, to już była Francja-elegancja.

Wszystkie trzy chodziłyśmy do tej samej szkoły powszechnej i do tego samego gimnazjum. Szkoła powszechna przy ulicy Śliskiej 14 a gimnazjum przy Prostej 8.  Mama udzielała się w komitecie rodzicielskim i zapew­ne to za jej sprawą przyjęto mnie do pierwszej klasy, gdy miałam sześć lat. Na śniadanie w koszyczku zabierałam ciastko, tzw. grzybek, bo nie bardzo radziłam sobie z kanapkami. Miałam też trudności z zapinaniem majtek. Były na białe płócienne guziczki doczepiane do stanika i to wcale nie było takie łatwe, więc pomagała mi Marysia Brodecka. „Litwacy” – mówiła o jej rodzicach moja mama i czułam, że jest to określenie pejoratywne.

Od najmłodszych lat występowałam w szkolnych przedstawieniach i moim szczerym pragnieniem było granie tytułowych ról. Miałam być chabrem w jakiejś zbiorowej scenie, a Anulka Rawet była makiem. Tylko że ją postawiono przede mną. Nie było siły: cofano mnie i cofano do drugiego rzędu, na próbie generalnej uległam, ale na przedstawieniu znów wysunęłam się na czoło!

Wspominam dzieciństwo w końcu sielskie, anielskie: ja – przerośnięte trochę dziecko Holocaustu, ale przez to, że żyłam odrobinę dłużej niż te nieszczęsne dzieci urodzone tuż przed wojną albo w czasie wojny, zabrałam ze sobą kawałek świata normalnego i wspomnienie o nim staram się teraz przekazać.

Kiedy na psychoterapeutycznych zajęciach w Śródborowie mówią dzie­ci Holocaustu urodzone w czterdziestym czy w czterdziestym drugim roku, raz po raz powtarza się ten sam motyw: mają synów i córki, są troskliwymi rodzicami, ale nie umieli dzieciom przekazać czułości, bo sami jej nie zazna­li.

Sześćdziesięcioletnia dzisiaj Marysia płacze, opowiadając o tym. Jurek pisze wiersze. Matka zginęła, gdy on miał dwa lata, a ojciec wychowywał go najlepiej, jak umiał: do śmierci jednak nie powiedział synowi o tym, że jest Żydem i że jego powojenna żona to nie matka Jurka.

Ja, starsza od nich dziewczynka, która przestała być dzieckiem w wieku czternastu lat, w getcie i jeszcze przed jego zamknięciem utrzymywałam dom. Szmuglowałam żyw­ność, sprzedawałam żyletki Polonia – Luksusowe (Szwagier Krystyny, Pan Misza Wasserman Wróblewski, dostał całą partie tych żyletek zanim właściciele opuścili Warszawę). na ulicy i w sklepach, kupiłam czerwoną rikszę, na której moi najbliżsi krewni jeździli, podrzuca­jąc mi co jakiś czas zarobione złotówki. Byłam następnie kelnerką w ka­wiarni na Siennej 16. Kawiarnia "Na Siennej" była prowadzona przez Tatianę Epstein. Ubrana w czarną sukienkę i szeroki plastikowy czarny pa­sek sprzedawałam szarlotkę i sernik, a tak zwane kanty z blach piekarni­czych mogłam nawet zabierać do domu. W tym samym budynku mieścił się Dom Sierot Janusza Korczaka w którym pracował szwagier Krystyny, Pan Misza - Wasserman Wróblewski).

Kiedyś szłam rano do pracy i ten czarny plastykowy pa­sek niosłam w ręku, zawinięty w papier. Wyglądał jak śniadanie i bosonogi "haper” szybko ugryzł zawiniątko, myśląc pewnie, że zanim zacznę go bić, zdąży pogryźć chociaż kęs czy dwa. Mój ojciec wracał z bochenkiem chleba, ale porywacze jedzenia byli szybsi. Przyniósł nadgryziony bochenek bardzo zawstydzony.

„Haper” – łapacz; z niem. happen – łapać, chwytać (pyskiem, ustami).

Przed wejściem do mieszkania (chyba na Ogrodowej bo Twarda 3 została zbombardowana we wrześniu 1939 r.) była miotełka i każdy z nas otrzepywał starannie ubranie. Panował tyfus plamisty roznoszony przez wszy. Moja piękna przyjaciółka Ala straciła włosy, Celinka umarła. I wtedy jej starsza siostra Maryla schowała się do karawanu, nie zważając na możliwość zara­żenia się. Chodziło o życie! Cmentarz na Okopowej znalazł się poza zasię­giem getta, więc żandarmi liczyli, ilu żałobników weszło… i tyluż musiało wyjść. Nawet im nie wpadło na myśl, że ktoś może ukryć się w karawanie. Zresztą tyfusu plamistego bali się jak ognia. Rozwieszali przecież ulotki: „Unikaj Żydów. Bądź zawsze czysty, Żydzi wszy rodzą… wesz – tyfus plamisty”.

Wspomniałam o dzieciach Holocaustu i o tym, jak często mają kompleks matki. Ja też mam, ale inny: Moja piękna siostra Sabina Wójcikiewicz popełniła w getcie samobójstwo w dniu swoich dwudziestych szóstych urodzin (28 lutego 1941 r.). Nie chciała czekać na niemieckie „ostateczne rozwiązanie” i szukała dla siebie swojego. Najpierw połknęła dwie fiolki luminalu … ale ją odratowano. Potem znalazła prostszy sposób, wyskakując z siódmego piętra kamienicy na Chłodnej.

Jej synek Marianek miał wtedy 2 lata i był niestety obrzezany. Swoją drogą fakt ten świadczy o zastanawiającym braku wyobraźni. Chłopca uro­dzonego na 4 tygodnie przed wybuchem wojny, przed najazdem hitlerow­skim, obrzezano, chociaż nasza rodzina była dość silnie zasymilowana…(wszystkich żydowskich chłopców obrzezywano niezależnie od stopnia wspomnianej asymilacji).

To samobójstwo siostry Sabiny było chyba największym szokiem, jaki przeżyłam. Postanowiłam, że muszę go uratować, choć sama nie miałam nic oprócz fałszywej metryki urodzenia i fałszywej kenkarty. Moja mama miała jasne włosy, prosty, mały nos, niebieskie oczy. Mogła wyjść, mogła żyć, gdybym ja okazała się bardziej dojrzała, mniej poddana prawu dżungli, w myśl które­ go trzeba było ratować dzieci, a nie starców. Tylko że mama miała wówczas 48 lat! I to jest rana, która się nie zabliźni. Czarna plama na moim życiorysie. Helena Rozental i Gabriel Rozental zostali uduszeni gazem w Treblince podczas Wielkiej Akcji w 1942 toku.

Z Mariankiem i z Lunią (moją średnią siostrą) wyjechaliśmy do Kopyczyniec na Kresach Wschodnich. Obok była sławna zaleszczycka szosa, którą we wrześniu 1939 roku uciekali nasi dygnitarze. Teraz też było to miej­sce dość malownicze: Polacy, Ukraińcy, schowani w bunkrach Żydzi.

Front zmieniał się kilka razy: przez jakiś czas trzymali się Niemcy, a potem przy­ chodziła Armia Radziecka i partyzanci generała Kołpaka. Potem znów na kilka dni wracali Niemcy. Każda armia zostawiała jakieś ciężarówki z wszel­kim dobrem i ludność przyzwyczaiła się, aby szybko, pomimo świszczą­cych kul i szrapneli, plądrować je.

Nazywało się to „hapatnia” i było bardzo interesujące: portugalskie sardynki, francuskie wina i koniaki, włoskie i francuskie buty damskie. Łapało się to wszystko do worków, jak idzie, a potem następowała wymiana. Kto miał jeden czerwony bucik na obcasie, szukał u sąsiada drugiego, kto miał za dużo koców (bo jeszcze z września 1939 roku ludzie mieli wspaniałe, wojskowe koce), wymieniał je na podusz­ki lub na żywność.

Ewakuacja Niemców, którzy bardzo nas z siostrą namawiali, żebyśmy uciekały wraz z nimi, zanim nadejdą bolszewicy, była prawdziwą przy­jemnością dla naszych oczu. Szosa była tak zapchana czołgami, ciężarówka­mi pełnymi hitlerowskiego wojska, motocyklami, a nawet furmankami, że poruszano się z szybkością żółwia. Dziesięć godzin trwał przejazd z Ko­pyczyniec do Tarnopola, a było to raptem 12 kilometrów.

Wiosną 1944 roku (o rok wcześniej niż centralna Polska) byłyśmy wol­ne. Ocalenie przyszło w samą porę, bo nasz Marianek poszedł się kąpać z rówieśnikami do glinianki i potem usłyszałyśmy, jak wołali: „Marian! Żydek oderżnięte jaja ma”. Miejscowy pracownik Kripo – Staszek Kozioł, też złożył nam wizytę przed końcem okupacji i niby dla żartu włożył rewol­wer pod poduszkę mojego siostrzeńca. Był jednak zakochany w Jance No­waczyk (miejscowej ślicznej panience) i może to go mitygowało, a może był po prostu zbyt leniwy.

Silnie przeżywaliśmy akcje na Żydów, a potem rozdawanie ich mebli: łóżek, szaf, stołów, jeszcze ciepłych pierzyn… Wtedy też zwierzyła nam się Marysia, dwudziestoletnia, piękna dziewczyna ze Lwowa. Spazmując, opowiedziała nam, „Aryjkom”, że wyszła za mąż, zanim przyszli Niemcy.

Rozstrzelali jej męża, a ona została sarna z niemowlęciem. Dowiedziała się w jakiś sposób, gdzie mieszka młode, bezdzietne małżeństwo, i położyła im dziecko na słomiance przed drzwiami. Po 1944 roku zaczęła rozpaczliwe poszukiwania, ale ci ludzie, spodziewając się, że matka się zgłosi, wyjechali w nieznanym kierunku.

Władza radziecka i wojsko – byli to ludzie na ogół sympatyczni i po­ mocni. Widząc, że dwie młode dziewczyny same wychowują dziecko, przyjechali z końmi i zaorali nam hektar ziemi, który otrzymałyśmy od ma­gistratu. Zaproszone do NKWD, z przejęciem opowiedziałyśmy o naszych losach: że czekałyśmy na nich jak na zbawienie, że jesteśmy Żydówkami z Warszawy. Nie rozpłakali się ze wzruszenia. Powiedzieli – „Kłamiecie! Sliszkom mnogo czudiesow w waszej żyzni”. I rzeczywiście cudów w naszym życiu było sporo.

Bardzo chciałam dostać się na medycynę. Ale po pierwsze – nie miałam nawet małej matury (na trzech klasach gimnazjum zakończyła się moja edu­kacja), po drugie – nie miałam rodziców, którzy utrzymywaliby mnie przez siedem lat. Po trzecie – trzeba było zarabiać na życie.

Zaczęłam pracować w miejscowej poliklinice jako sanitariuszka. Zaczęło się od tysięcy opatrun­ków łydek. Ukraińscy chłopi, aby uniknąć poboru do wojska, wyżerali sobie sodą kaustyczną rany, a potem mówili, że to wszystko przez żylaki.

Spora część żołnierzy Armii Czerwonej, jak też i bohaterscy partyzanci generała Kołpaka, cierpieli na choroby weneryczne. W poliklinice zorgani­zowano więc „ Wendyspanser”, którego szefem został doktor Kolarz. Pielęgniarki kopyczynieckie za Boga nie chciały w nim pracować, więc wy­pchnięto mnie. Pobierałam na szkiełko tzw. wymazy, zabarwiałam je czymś bardzo niebieskim i dawałam lekarzowi, aby obejrzał sobie gonokoki pod mikroskopem.

Wendyspanser (skr.z ros.weneryczeskij dispanser) – przychodnia wenerologiczna.

W międzyczasie prowadziłam„ wywiad społeczny”. Pytałam – „Od kawo zaboleł?” Przychodziły następnie dorodne dziewczyny lub wieśniaczki, których partnerzy zapewniali, że to będzie wizyta u dentysty lub u ginekologa. Młody krasnoarmiejec zapytał mnie:„Siestra, ty takaja mołodaja i tiebie nie wstydno po weneryczeskim rabotat”? Odparłam: „Słu­chaj, przecież ty masz 19 lat i trzeci raz chorujesz na trypra – to kto się ma wstydzić?”

Zaczął się pobór do polskiego wojska i doktora Kolarza zabrano do Wo­jenkomatu… Zostałam sama na polu walki z gonokokami i okazało się, że mam głowę do interesu. Z pomocą miejscowego aptekarza Kazimierza Prokosza zdobyłam adresy jego przyjaciół – farmaceutów we Lwowie, i wie­lokrotnie korzystając z okazji, jeździłam ciężarówkami wojskowymi po streprycyd i inne specyfiki. Na receptach z pieczątką pisałam bez żenady: Gonorea acuta 3, i wszystko było w porządku.

Gonorea acuta (łac.) – ostry tryper (rzeżączka).

W końcu byłam już przed tym fałszerką opakowań do żyletek Polonia–Luksusowe, masowo wyrabiałam aryjskie dokumenty, sprowadzając ludzi do getta warszawskiego, które tuż po przyjściu hitlerowców na Kresy Wschodnie wydawało się Żydom uprag­nionym rajem. Jedno fałszerstwo więcej, jedno mniej nie miało więc znacze­nia. Leczyłam ludzi!

Kierowniczka Wydziału Zdrowia dawała mi mniej wię­cej co dwa tygodnie delegacje służbowe do Lwowa. Ale nie była to osoba w ciernię bita, więc z zachwytem wołała:„Panna Krysia, kakoje u was czu­diesnoje platie”, i nazajutrz sukienka była w jej szafie. Dawałam też pienią­dze i najróżniejsze prezenty.

Ale jak każdy „lekarz” miałam i ja swoje satys­fakcję. Kiedy zaczęła się repatriacja do Polski centralnej, tuż przed podróżą bydlęcymi wagonami (a trwała ta podróż trzy tygodnie) zjawili się dwaj moi pacjenci. Przyjechali saniami ozdobionymi pięknymi kobiercami, na gło­wach mieli szare czapki karakułowe, noszone z fantazją na bakier, i przy­wieźli mi pół świni oraz metalową, dziesięciolitrową bańkę spirytusu! Z tą bańką przyjechałam do Warszawy. Ta bańka była moim kapitałem zakłado­wym… zanim zaczęło się normalne życie, praca i nauka…

"czarny tekst" z https://zapispamieci.pl/krystyna-zielinska/

Moja "Ciocia Krysia"(1951 r.) trzyma za rękę moja kuzynkę Lenkę która wyraźnie ma w zacieśnionej ręce garść piasku a ja siedzę najbliżej Cioci przypatrując się tej scenie. W okresie Getta Warszawskiego Ciocia Krysia była podpora calej rodziny. Pracowała w getcie w kawiarni Tatjany Epsztajn na Siennej 16 (w budynku Domu Sierot Korczaka). Tam na podwórku była parkowana jej czerwona ryksza. Ciotka wynajmowała rykszę od godziny, między innymi mojemu ojcu i innym wychowawcom Domu Sierot.