Tadeusza Gierymskiego list do mnie o Januszu Korczaku

Tadeusz Gierymski o Jaraczu i Korczaku

# Date: Fri, 25 Apr 1997 08:25:42 -0600 (CST)

# From: TKGIERYMSKI@stthomas.edu

Niewielu z nas pamieta,  ze Janusz Korczak w roku 1898 - mial

wtedy dwadziescia lat  i byl studentem medycyny na uniwersytecie

warszawskim - uslyszawszy  o konkursie dla dramaturgow  pod

patronatem Ignacego Paderewskiego  zlozyl  nan swa czteroaktowa

sztuke  "Ktoredy"  o czlowieku,  ktory, z powodu  choroby  umyslowej

zrujnowal  swa rodzine.  "Któredy" otrzymala  honorowa  wzmianke

jury.

Podobno wtedy  narodzic  sie mial nom de plume Henryka Goldszmita.

Potrzebowal, mowiono, pseudonimu,  przyjal  wiec  imie i nazwisko  z

powiesci  historycznej  Kraszewskiego  "Historia o Janaszu Korczaku  i

pieknej miecznikownie" - "Janasz Korczak" - ale drukarz  popelnil

literowke i tak juz na zawsze zostalo: Janusz Korczak.  Naprawde

to jeszcze przez szesc  lat pozniej podpisywal sie swym rodzinnym

nazwiskiem, a swe naukowe artykuly,  zawsze.

Poczatek  lat trzydziestych  byl  trudny  i dla teatru i dla Korczaka.

Dusila swiat Wielka Depresja, sytuacja materialna aktorow,

rezyserow i kogokolwiek zwiazanego z teatrem byla bardzo zla, nie

bylo dotacji rzadowych i miejskich.  Zastrajkowaly  w  protescie

wszystkie teatry warszawskie.

A Korczak?  Stracil w 1929 r.  Izaaka Eliasberga,  przyjaciela  i

niestrudzonego zbieracza  funduszow dla sierocinca na Krochmalnej.

W 1931 zastrzelil sie Jakub Mortkowicz, takze  najblizszy

przyjaciel  i wydawca ksiazek Korczaka.  Wrocil on z Paryza

przygnebiony swym  zadluzeniem  i  pogarszajaca sie  koniunktura

wydawnicza.

Sytuacja ekonomiczna Polski byla paskudna, szykanowano Zydow, i w

takiej to atmosferze  pisal Korczak swa druga i ostatnia sztuke

"Senat szalencow", umieszczajac jej akcje  w domu  dla oblakanych.

W  "Ktoredy" rozprawial sie z obledem ojca.  "Tworki" nowej sztuki

to metafora dla spoleczenstwa, dla swiata.

Tym domem oblakanych zarzadza dobry  i madry  lekarz.  Lecznica ta

ma senat, ktory zbiera sie, by przedyskutowac  swiat,

terazniejszosc,  zycie i ludzkosc i winy ludzkosci.  Dobry doktor

(Korczak?) stwierdza, ze historie wojen  i religii trzeba

analizowac z perspektywy szalenstwa.

W sztuce zaciera sie granica miedzy swiatem zdrowych i oblakanych,

miedzy iluzja, a rzeczywistoscia.  Come sta, Signore Pirandello?

Kto jest oblakany?  Kto zdrowy?  Mieszkancy tego szpitala?  Swiat

zewnetrzny? Kazdy z senatorow powaznie deklaruje sie byc

oblakanym, mowi tylko o sobie, a ignoruje, nie slucha innych.

Najbardziej przerazajacym pacjentem jest sadystyczny pulkownik

mamroczacy bez przerwy "Niszcz i pal!".  Chce on ludzi tak

wymusztrowac by nienawidzili humanitarnosc, hygiene, szkolnictwo,

cywilizacje i Zydow.  Marzy o szubienicy na rynku kazdego miasta i

miasteczka, na ktorej powiesi sie wszystkich idealistow.

Odgrzebac chce kosci Gutenberga i Edisona i spalic je na popiol.

Glosi ewangelie morderstwa, gwaltu i rzezni krwawej; nalezy sie

sposobic do wyganiania ofiar z ich domow, rabowania i palenia ich,

by w tryumfie rozkoszowac sie widokiem ich popalonych domow i

cial, milionow zweglonych cial.

Na dwa lata przed przyjsciem Hitlera do wladzy.  Na osiem przed

poczatkiem Zaglady, jakzesz jasno wyraza Korczak co sie dzieje, co

sie stanie.

Inny szaleniec, restaurator, srodki przeczyszczajace z potrawami

chce podawac.  Niedoszly morderca, kobiete postrzelil w

tramwaju.  Zabic ja chcial bo niegrzeczna byla.  Gieldziarz

porownuje ludzi do lalek-zabawek.  Wszyscy sa tacy sami, jeden

jest w srodku drugiego, jak te lalki-zabawki.  Tak wyraza swa

opinie, ze wszyscy zarazeni sa wspolnym szalenstwem.

A Bog? Maly Janek, jeden z normalnych mieszkancow tego domu

wariatow, dowiaduje sie, ze Bog czul sie niepotrzebny, uciekl,

schowal sie.  Zdesperowani ludzie oglaszali w gazetach nagrode

za wiadomosc o miejscu pobytu Boga.  Trudny byl do znalezienia, bo

ani fotografii, ani odciskow palcow Boga nie mieli.  Chodzily

plotki, ze byl tu, ze tam karmil ptaki, ze jeszcze gdzie indziej z

ladacznicami rozmawial.

Znalazla Go mala dziewczynka w gniazdku skowronka.  Zgodzil sie,

odziany w gronostaje, byc uroczyscie wystawiony w swiatyni ze

zlota i marmuru, ale uciekl po drodze, zamieniajac sie w jagode by

sie przespac spokojnie, potem jechal furmanka rozmawiajac z

Zydem-woznica, a gdy go agent wywiadu przylapal, wzniosl sie w

powietrze i spadl kaskada perelek w serca dzieci.

Bo w dzieciach widzial Korczak przyszlosc i zbawienie swiata,

dziecko bylo prawdziwa wartoscia ludzkosci.  Dlatego jest tak Bogu

drogie.  Dziecko, pewny jestem - mowil - odegra decydujaca role w

duchowym odrodzeniu swiata.

Nie potrafie stwierdzic jak Jaracz zapoznal sie z tekstem sztuki

Korczaka.

Wedlug jednej wersji byl obecny podczas czytania jej w mieszkaniu

jakiejs aktorki.  Ja przychylam sie do wersji Hanny Mortkowicz

Olczakowej, corki wspomnianego powyzej Jakuba Morkowicza.  Ona

twierdzi, ze Korczak sam przyniosl Jaraczowi sztuke do Ateneum.

Wiemy, ze Korczak szanowal Jaracza.  Pisal o nim w listach do

przyjaciol w Palestynie, ze stara sie go naklonic by pojechal tam

z wizyta.  Pisal im, ze Jaracz jest wielkim artysta, ze oni sa

godni jego, a on ich.

W czasie prob, czytalem, Korczak palil papierosa po papierosie.

Aktorzy, jak wyrazil to jeden z nich, zdziwieni byli niedbalym

ubraniem Korczaka.  Wszystko wygladalo tandetnie: marynarka, buty

robotnika, nawet metalowa oprawka jego okraglych okularow.  Oczy

mial zaczerwienione, jakby nie dosypial.

Korczak mial im powiedziec, ze tylko dzieci i oblakani sa

interesujacy.  Zaproponowal im wizyte w Tworkach, gdzie natkneli

sie na katatonikow, co tak przygnebilo Jaracza, ze podczas powrotu

do Warszawy slowa z siebie nie wydal.

Proby mialy zaczynac sie o godzinie 23, po normalnym

przedstawieniu.  Czesto czekac musieli na Jaracza.  Korczak

siedzial na ciemnej widowni, godzine, poltorej...  Bo podobno

Jaracz kobietom i butelce oprzec sie nie potrafil.

Premiera "Senatu szalencow" odbyla sie 1 pazdziernika 1931 roku.

Korczak siedzial w ostatnim rzedzie na balkonie z Igorem Newerlym,

by moc lepiej obserwowac reakcje widzow. Jaracz-Korczak

blogoslawil i przebaczal ludzkosci na proscenium:

        Przyjaciele, dalecy i bliscy, dobrze znani i nie-

        znani, kuzyni siostry, bracia, slabi, smutni, glodni,

        spragnieni, popelniliscie bledy, nie grzechy. Nie

        wiedzieliscie jak sie zachowac, ale na zgubienie nie

        poszliscie. Klade ma reke na wasze zmeczone glowy.

Na scenie obraca sie na swe krzywej osi globus.  Jest sklecony ze

skrzynek na owoce, oklejony gazetami i obracajac sie prezentuje

widowni naglowki ich artykulow.  Zegar, ze wskazowka w formie

miecza, tyka, wpierw jak rozchorowane serce, przyspiesza sie,

tyka, tyka jak bomba z zapalnikiem czasowym.

Po przedstawieniu widzowie domagaja sie Korczaka, wolaja "autor,

autor".  Niesmialy Korczak ukazuje sie z Jaraczem i cala trupa na

scenie.  Przychylna mu inteligencja warszawska bije brawa.

Recenzje jednak byly, mowiac bardzo oglednie, nie wszystkie pelne

entuzjazmu.  Groteskowa farsa, pisano.

Slonimski, renomowany krytyk teatralny:

        Mamy tu dobra trupe aktorow, Ateneum, wysmienitego

        aktora, Jaracza i uroczego autora, Korczaka. Razem,

        niestety, zgotowali nam niefortunny zakalec.

        Korczak chce rozwiazac wszystkie problemy swiata w

        dwu godzinach gadaniny.

Jasna wydaje sie byc proweniencja krytyka, ktory  drwil i skarzyl

sie, ze

        Janusz Korczak (Goldszmit) twierdzi, ze wiekszosc

        wariatow wysmiewa nasze spoleczenstwo. Krytykuje

        wojsko, wypowiada sie przeciw rzadowi.

Sztuka splajtowala.  Przygnebiony tym Korczak mowil, ze bedzie ja

przerabiac.  Byla takze mowa o napisaniu, przy pomocy Jaracza,

dalszego ciagu "Senatu szalencow".  Nic tych zamierzen nie wyszlo.

A zwariowany zegar nad globusem tykal, tykal coraz predzej, tykal

nieublaganie...

Prawie 20 lat temu Tadeusz Gierymski napisal:

Upamietnialem kiedys w <> rocznice powstania
warszawskiego omawiajac tworczosc mlodych poetow konspiracji. Ich
przedwczesna smierc byla wielka strata dla polskiej kultury. Obchodzimy
kolejna rocznice powstania w getcie warszawskim. Dluga jest lista
poetow, artystow, pisarzy, uczonych, lekarzy, dziennikarzy, rabinow,
prawnikow, ktorzy zgineli w getcie okupowanej Warszawy i w innych
miejscach kazni, ale niepomiernie dluzsza jest lista wszystkich
wymordowanych Zydow. Ich smierc nie tylko zubozyla polska kulture. Z ich
smiercia zmienila sie na zawsze nasza historia, zginal niepowracalnie
nasz tysiacletni swiat.

Nie da sie o nich wszystkich napisac. Niech wiec te slowa o jednej
poetce beda rzeczywista <>. Bo piszac o niej chce
wszystkich Zydow zamordowanych upamietnic w te rocznice, lze za nich
wszystkich uronic, za wszystkich modlitwe <> - Milosierny
Ojcze - odmowic. TKG

Tadeusz K. Gierymski (tkgierymski@stthomas.edu)