Powstanie Warszawskie i Żydzi

Obóz Gęsiówka - KL Warschau. Obóz, na terenie dawnego Getta Warszawskiego był otoczony wysokim murem wraz z wieżyczkami strażniczymi. Niedaleko bramy głównej wisiała wielojęzyczna tablica ostrzegawcza, na której widniała trupia czaszka oraz napis w języku niemieckim, polskim, węgierskim i francuskim: „Uwaga! Neutralna część. Bez ostrzeżenia się strzela!”. 5 sierpnia 1944 r. żołnierze harcerskiego batalionu „Zośka” (AK) opanowali Gęsiówkę i odbili 348 przetrzymywanych tam więźniów. 

Obóz Gęsiówka (G) - KL Warschau. Obóz, na terenie dawnego Getta Warszawskiego był otoczony wysokim murem wraz z wieżyczkami strażniczymi. Niedaleko bramy głównej wisiała wielojęzyczna tablica ostrzegawcza, na której widniała trupia czaszka oraz napis w języku niemieckim, polskim, węgierskim i francuskim: „Uwaga! Neutralna część. Bez ostrzeżenia się strzela!”. 5 sierpnia 1944 r. żołnierze harcerskiego batalionu „Zośka” (AK) opanowali Gęsiówkę i odbili 348 przetrzymywanych tam więźniów. Pawiak - P, Umschlagplatz - U.

W Powstaniu Warszawskim na Starówce walczyli: Nehemiasz Szulklaper, Aleksander i Zrubawel Werbowie, Efraim Krasucki; w Śródmieściu – m.in. 14-letni węgierski Żyd Erwin Junarz (uwolniony z Gęsiówki). Wśród żołnierzy atakujących gmach Sądów na Lesznie był Kazik Ratajzer (Symcha Rotem). Kilku żydowskich żołnierzy uczestniczyło w szturmie na budynek PAST-y. Pochodzący z Węgier „Paweł”, prawdopodobnie tez uwolniony z Gęsiówki, był cenionym strzelcem, obsługującym m.in. granatnik przeciwpancerny.

Latem 1944 r., przed wybuchem Powstania Warszawskiego na terenie Warszawy znajdowało się kilkanaście tysięcy Żydów. Większość z nich ukrywała się, bądź też mieszkała pod fałszywą tożsamością po tzw. aryjskiej stronie miasta. Kilkaset osób Niemcy przetrzymywali w obozie koncentracyjnym Gęsiówka oraz na Pawiaku.

Żydzi polegli w Powstaniu Warszawskim w 1944 roku.
Według różnych szacunkowych danych, w powstańczych oddziałach walczyło od kilkuset do około 3 tys. Żydów. Ich dokładnej liczby nigdy nie uda się ustalić. Na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej znajduje się kilkanaście nagrobków żołnierzy, biorących udział w Powstaniu Warszawskim w 1944 r. Pochowano tu między innymi: Blimę Mykanowską, Halinę Kahan, Franciszka Grynbauma, Bolesława Kejlina, Leonarda Kimnama, Jakuba Żyto i Bolesława Szenfelda. Żydowskie nazwiska można znaleźć także w kwaterze powstańczej na Cmentarzu Wojskowym w Warszawie oraz na Murze Pamięci w Muzeum Powstania Warszawskiego. Lista żydowskich bojowników Powstania Warszawskiego jest jednak zdecydowanie dłuższa. 

Żydowska Organizacja Bojowa - ŻOB w Powstaniu Warszawskim.
Icchak Cukierman zastępca Anielewicza w Powstaniu w Getcie Warszawskim w 1943 roku dowodził w Powstaniu Warszawskim samodzielnym plutonem działającym w ramach III batalionu Armii Ludowej (AL). W tym plutonie ŻOBu walczyli m.in.: Cywia Lubetkin, Kazik Ratajzer (Symcha Rotem), Sara Biderman, Irena Geldblum, Tuwia Borzykowski, Julian Fiszgrund, Józef Sak, Marek Edelman i Zygmunt Warman. W sierpniu 1944 r. oddział ten bronił pozycji w rejonie ul. Mostowej i Rybaki i brał także udział w kilkudniowych walkach o przejęcie strategicznego tzw. Czerwonego Domu przy ul. Bugaj. Po ponad trzech tygodniach pluton wraz z innymi jednostkami zmuszony został do ewakuacji kanałami na Żoliborz, gdzie bojowcy ŻOBu kontynuowali walkę.

O udział Żydów w Powstaniu Warszawskim apelował 3 sierpnia, komendant ŻOBu po Anielewiczu, Icchak „Antek” Cukierman. W swojej odezwie napisał m.in.: „Stoimy dziś wespół z całym narodem polskim w walce o wolność […]. Wzywamy wszystkich […] bojowców ŻOB oraz całą zdolną do walki młodzież żydowską do kontynuowania oporu i walki, od której nikomu nie wolno stać z dala. Wstępujcie do szeregów powstańczych”.

O udział Żydów w Powstaniu Warszawskim apelował 3 sierpnia, komendant ŻOBu po Anielewiczu, Icchak „Antek” Cukierman. W swojej odezwie napisał m.in.: „Stoimy dziś wespół z całym narodem polskim w walce o wolność […]. Wzywamy wszystkich […] bojowców ŻOB oraz całą zdolną do walki młodzież żydowską do kontynuowania oporu i walki, od której nikomu nie wolno stać z dala. Wstępujcie do szeregów powstańczych”.

O udział Żydów w Powstaniu Warszawskim apelował 3 sierpnia, komendant ŻOBu po Anielewiczu, Icchak "Antek" Cukierman. 

W swojej odezwie napisał m.in.: „Stoimy dziś wespół z całym narodem polskim w walce o wolność […]. Wzywamy wszystkich […] bojowców ŻOB oraz całą zdolną do walki młodzież żydowską do kontynuowania oporu i walki, od której nikomu nie wolno stać z dala. Wstępujcie do szeregów powstańczych”.  Szeregi powstańcze nie zawsze jednak przyjmowały Żydów. Dlatego m.in. pluton ŻOBu Icchaka Cukiermana (imienia Mordechaja Anielewicza) działał w AL a nie w AK do których się poczatkowo zwrócili.

1 sierpnia 1944 Umschlagplatz.
1 sierpnia, wkrótce po godzinie „W”, oddział Kedywu dowodzony przez por. Stanisława J. Sosabowskiego ps. „Stasinek” wyzwolił ok. 50 Żydów zatrudnionych przy Umschlagplatzu. W akcji tej udział brali Polacy żydowskiego pochodzenia: Stanisław Aronson i Stanisław Likiernik.

1 sierpnia 1944 - Gęsiówka 

Obóz Gęsiówka - KL Warschau. Obóz, na terenie dawnego Getta Warszawskiego był otoczony wysokim murem wraz z wieżyczkami strażniczymi. Niedaleko bramy głównej wisiała wielojęzyczna tablica ostrzegawcza, na której widniała trupia czaszka oraz napis w języku niemieckim, polskim, węgierskim i francuskim: „Uwaga! Neutralna część. Bez ostrzeżenia się strzela!”. 5 sierpnia 1944 r. żołnierze harcerskiego batalionu „Zośka” (AK) opanowali Gęsiówkę i odbili 348 przetrzymywanych tam więźniów. Część z wyzwolonych – m.in. Henryk Lederman ps. „Heniek” i Dawid Goldman ps. „Gutek” – przyłączyła się do powstańców i podjęła walkę z okupantem.

W AK zdarzały się przypadki nie tylko odmowy przyjmowania żydowskich ochotników lecz ich mordowanie. Niezależnie od takich sytuacji, w AK walczyło wielu Żydów lub osób z żydowskimi korzeniami miedzy innymi moja tesciowa Maria Kalisz (pózniej Maria Pereswiet-Soltan, żona Tadeusza).

Żydzi wchodzili również w skład różnych formacji pomocniczych: budowali barykady, zajmowali się aprowizacją, służyli jako sanitariusze. W powstańczych szpitalach pracowali jako lekarze m.in. Adina Blady-Szwajger, Michał Lejpuner, Szmul Gilgun, Stefan Rotmil, Idel Singer, Edward Zwilling. Major dr Roman Born-Bornstein – początkowo zastępca Zgrupowania „Chrobry II” – 25 sierpnia 1944 r. został szefem służby sanitarnej IV Rejonu Obwodu AK Śródmieście. Dowódcą łączniczek i sanitariuszek w Batalionie AK „Łukasiński” była Emilia Rozencwajg ps. „Marylka” – wsławiona wyprowadzeniem z obozu w Trawnikach Emanuela Ringelbluma. Funkcję łączniczki i sanitariuszki w sztabie płk. Antoniego Chruściela ps. „Monter” pełniła 18-letnia Alicja Zipper ps. „Alina”, która za zasługi podczas powstania została awansowana do stopnia oficerskiego. Nie można nie wspomnieć też o nastoletnich chłopcach, którzy z narażeniem życia przenosili meldunki: Zalmanie Hochmanie ps. „Miki Bandyta”, jego bracie Perecu Hochmanie ps. „Cwaniak”, Henryku Arnoldzie ps. „Ryś” czy Jehudzie Nirze. Łącznik z plutonu „Gustaw” Stanisław Pinkus ps. „Panienka” zginął tragicznie na ul. Kilińskiego, w wyniku eksplozji czołgu-pułapki. Niemal wszyscy wymienieni chłopcy mieli w czasie powstania 14 lat.

Na Starówce walczyli: Nehemiasz Szulklaper, Aleksander i Zrubawel Werbowie, Efraim Krasucki; w Śródmieściu – m.in. 14-letni węgierski Żyd Erwin Junarz (uwolniony z Gęsiówki). Wśród żołnierzy atakujących gmach Sądów na Lesznie był Kazik Ratajzer (Symcha Rotem). Kilku żydowskich żołnierzy uczestniczyło w szturmie na budynek PAST-y. Pochodzący z Węgier „Paweł”, prawdopodobnie tez uwolniony z Gęsiówki, był cenionym strzelcem, obsługującym m.in. granatnik przeciwpancerny.

Do AK dołączył m.in. uciekinier z Treblinki II – Samuel Willenberg. Henryk Lederman oraz żydowscy żołnierze o pseudonimach „Bystry” i „Gutek” byli przewodnikami w kanałach. Włazu do kanału na rogu ul. Nowy Świat i ul. Wareckiej bronił Natan Morgenstern.

Spośród innych żołnierzy AL o żydowskim pochodzeniu należy wspomnieć Edwina Rozłubirskiego, od 1942 r. członka Gwardii Ludowej, po wojnie awansowanego do stopnia generała brygady. Po wybuchu Powstania Warszawskiego Rozłubirski początkowo bił się w szeregach batalionu AK „Zaremba”, następnie został dowódcą kompanii w batalionie AL „Czwartacy”, walcząc na Starym Mieście i w Śródmieściu. W AL służył również Jan Szelubski ps. „Leszek”, który dowodził oddziałem walczącym przy ul. Czackiego, a później toczącym zacięte walki w rejonie ul. Frascatti-Nullo. 24 września 1944 r. gen. Tadeusz Komorowski „Bór” w imieniu Prezydenta RP odznaczył Jana Szelubskiego Krzyżem Virtuti Militari.

Desant z prawobrzeżnej Warszawy dnia 16 września 1944 r.
Desant 16 września 1944r. nad ranem na Czerniaków przeprawił się 1 batalion 9 pp 3 DP,  z armii gen. Berlinga. Pomimo tego, że żołnierze przepływali przez Wisłę na opanowany przez Powstańców teren, przeprawa nowych wojsk podczas kolejnych nocy nie wpłynęła zasadniczo na polską obronę Czerniakowa gdyż Niemcy także otrzymali posiłki i inicjatywa strategiczna pozostawała w ich rękach. Ciężkie walki toczyły się do 23 września , kiedy nad ranem oddziały niemieckie ostatecznie zajęły ostatnie dwa budynki na Czerniakowie. Działania armii Berlinga zostały opisane przez Henryka Baczko, jednego z wielu Żydów w tych desantach w ksiażce 8 dni na prawym brzegu.

Mordowanie Żydów To nie były "przypadki mordów na Żydach". I AK jak i NSZ mordowały Żydów Podczas Powstania warszawskiego. I tych co brali udział w Powstaniu jak równiez ukrywajaca sie dotad ludnośc cywilna.

Czarne karty Powstania Warszawskiego. Mordowano również Żydów ukrywajacych sie na dawnym terenie Getta. Niestety to nie jest jak ktos to obecnie  określił "niedopuszczalne uogólnienie". To była codziennośc Powstania, niestety. Opisala to moja tesciowa walczaca w szeregach AK która złapała inna grupa AK i juz prowadziła pod mur. W ostatniej chwili ktos rozpoznał że to jest "nasza Żydówka".

Engelking B., Libionka D., Żydzi w powstańczej Warszawie, Warszawa 2009.

https://jimbaotoday.blogspot.com/2018/08/stas-i-smyk-na-i-pod-barykada-na-rogu.html

Częsc materiałów przedrukowana z ZIHu.