Gmach Pałacu Mostowskich. Byłem tam ostatnio w lipcu 1967 roku po paszport zagraniczny. Paszport powrócił do Polski 3 lata pózniej pocztą dyplomatyczną a ja zostałem w Szwecji do dzisiaj.
Tej idei "Mały Przegląd" pozostał wierny do ostatniego numeru, który ukazał się 1 września 1939 roku.
W budynkach Nowolipki 7 i Nowolipki 9, była od 1923 roku redakcja pisma Nasz Przegląd jak i drukarnie w oficynach tych kamienic.
W kamienicy Nowolipki 7 w latach 30. oprócz redakcji gazet i drukarni, mieściła się też cukiernia Merenszteina.
Przed wojna, cukiernia była wiecznie zapchana dziennikarzami i redaktorami ”Naszego Przeglądu”, atmosfera więc panowała intelektualna, a język jidysz przeplatał się tu z polskim.
Cukiernia istniała także w getcie. Zmienili się bywalcy, a publiczność ze względu na brak towaru, starano się przyciągać często organizowanymi tu koncertami.
Nowolipki 10
Tu Władysław Szpilman (The Pianist) zaczął karierę wojennego pianisty w kawiarni Nowoczesna. Serwowano zimne i gorące zakąski i była ogrzana sala. Grywała tam orkiestra Artura Golda. Szpilman pisał w swoich wsponieniach Tam przychodzili ci bogaci, obwieszeni złotem, błyszczący od brylantów, i tam jaskrawo uszminkowane damy przy zastawionych łakociami stołach, w rytm strzelających korków od szampana oferowały swe usługi spekulantom wojennym. W Nowoczesnej nikt nie poświęcał mojej muzyce uwagi. Im głośniej grałem, tym głośniej rozmawiano. Jeden gość poprosił mnie przez kelnera, bym na krótko przerwał grę, gdyż nie pozwalała mu sprawdzić czystości dźwięku odkupionych właśnie od kogoś złotych dwudziestodolarówek. Sprzed witryny Nowoczesnej odpędzano umierających na chodniku żebraków. Z kawiarni Nowoczesnej przeniósł się Szpilman do kawiarni Na Siennej w Małym Getcie prowadzonej przez Tatianę Epstein w tym samym budynku gdzie mieścił się Dom Sierot Korczaka.
Nowolipki 11
Gmach Gimnazjum rosyjskiego gdzie mieszkała z rodzicami Maria Skłodowska. Tu odbywały się tajne wykłady Latającego Uniwersytetu na którym wykładał również Janusz Korczak. Budynek uległ zniszczeniu we wrześniu 1939.
 |
| Na budynku Nowolipki 3 jest informacja że w domu obok, Nowolipki 7, była redakcja pisma Mały Przegląd. |
Nowolipki 7-9
W budynku Nowolipki 7, była redakcja pisma Mały Przegląd. Gazeta ukazała się jako piątkowy dodatek do "Naszego Przeglądu", największej w międzywojniu polskojęzycznej gazety żydowskiej. Pierwszy numer (9 października 1926) zapowiadał Janusz Korczak tak: "Jest wiele ludzi dorosłych, którzy piszą tylko dlatego, że się nie wstydzą; są dzieci, które mają wiele ciekawych pomysłów, uwag i spostrzeżeń, a nie piszą, gdyż nie mają odwagi albo im się nie chce. Dziennik nasz zachęci młodzież do pisania. Zachęci i ośmieli." Tej idei "Mały Przegląd" pozostał wierny do ostatniego numeru, który ukazał się 1 września 1939 roku.
W budynkach Nowolipki 7 i Nowolipki 9, była od 1923 roku redakcja pisma Nasz Przegląd jak i drukarnie w oficynach tych kamienic.
 |
| Ulica Nowolipki i ulica Dzika. Po wojnie pozostał tylko gmach Pałacu Mostowskich. |
 |
Ulica Dzika. Na drugim planie Nowolipki i budynki nr. 5 i 7. Tory tramwajowe na ul. Dzikiej skręcają w prawo w ul. Dzielną. Po wojnie z ulicy Nowolipki pozostał tylko gmach Pałacu Mostowskich.
|
 |
| Zdjęcie Nowolipki 7 - okres Getta. Kawiarnia Merensteina i głodujące dzieci. |
W kamienicy Nowolipki 7 w latach 30. oprócz redakcji gazet i drukarni, mieściła się też cukiernia Merenszteina.
Przed wojna, cukiernia była wiecznie zapchana dziennikarzami i redaktorami ”Naszego Przeglądu”, atmosfera więc panowała intelektualna, a język jidysz przeplatał się tu z polskim.
Cukiernia istniała także w getcie. Zmienili się bywalcy, a publiczność ze względu na brak towaru, starano się przyciągać często organizowanymi tu koncertami.
 |
| Adrien Brody jako Władysław Szpilman (The Pianist) gra w kawiarni Nowoczesna na ul. Nowolipki 10. |
Tu Władysław Szpilman (The Pianist) zaczął karierę wojennego pianisty w kawiarni Nowoczesna. Serwowano zimne i gorące zakąski i była ogrzana sala. Grywała tam orkiestra Artura Golda. Szpilman pisał w swoich wsponieniach Tam przychodzili ci bogaci, obwieszeni złotem, błyszczący od brylantów, i tam jaskrawo uszminkowane damy przy zastawionych łakociami stołach, w rytm strzelających korków od szampana oferowały swe usługi spekulantom wojennym. W Nowoczesnej nikt nie poświęcał mojej muzyce uwagi. Im głośniej grałem, tym głośniej rozmawiano. Jeden gość poprosił mnie przez kelnera, bym na krótko przerwał grę, gdyż nie pozwalała mu sprawdzić czystości dźwięku odkupionych właśnie od kogoś złotych dwudziestodolarówek. Sprzed witryny Nowoczesnej odpędzano umierających na chodniku żebraków. Z kawiarni Nowoczesnej przeniósł się Szpilman do kawiarni Na Siennej w Małym Getcie prowadzonej przez Tatianę Epstein w tym samym budynku gdzie mieścił się Dom Sierot Korczaka.
Nowolipki 11
Gmach Gimnazjum rosyjskiego gdzie mieszkała z rodzicami Maria Skłodowska. Tu odbywały się tajne wykłady Latającego Uniwersytetu na którym wykładał również Janusz Korczak. Budynek uległ zniszczeniu we wrześniu 1939.
 |
| Nowolipki 11 Gmach męskiego Gimnazjum rosyjskiego, tu mieszkała z rodzicami Maria Skłodowska. Tu odbywały się tajne wykłady Latajacego Uniwerystetu. Ludwik Zamenhof chodził do Gimnazjum na Nowolipkach. |
Nowolipki 30 to redakcja Dos Kind, pisma Centosu z którym
współpracował Janusz Korczak.
Nowolipki 31 i 35
Ogródki - popierane przez Judenrat poprzez organizacje TOPOROL - Towarzystwo Popierania Rolnictwa wśród Żydów która zaaranżowała dziecięce ogródki dla kilku szkół podstawowych w getcie na podwórkach i w miejscach gdzie domy zostały zburzone we wrzesniu 1939 roku. Prace Toporolu trwały az do Gross Altion, Wielkiej Akcji w Getcie. Toporol zakładał ogródki warzywne gdzie tylko sie dało cokolwiek uprawiac nawet na cmentarzu. Czerniakow pisał w swoim Dzienniku, ostatnie zapiski to własnie o ogródkach i ten ostatni zapis z 1942-07-22 o Akcji:
1942-06-24
"Zwiedziłem ogródki w budowie na rogu Franciszkańskiej i Nalewek i na Nowolipkach, ogród w więzieniu."
1942-07-03
Obejrzałem nowe ogródki w budowie na Nowolipkach i na rogu Franciszkańskiej i Nalewek.
1942-07-05
W ogródku grała muzyka S[łużby] P[orządkowej]. Popis 600 uczniów i uczennic szkół powszechnych. Z aktorów wziąłem do siebie na trybunę małą dziewczynkę, ucharakteryzowaną na Chaplina (wielkie brawa). Religianci są przeciwni urządzaniu zabaw z muzyką i śpiewem w ciągu bieżących 3 tygodni (żałoba).
1942-07-08
Wieler ma do mnie pretensję, że urządzam zabawy dla dzieci, że uroczyście otwieram ogródki, że gra orkiestra etc. Przypomonam sobie film:okręt tonie, a kapitan, celem dodania ducha pasażerom, każe grać orkiestrze jazzbandowej. Postanowiłem naśladować tego kapitana.
1942-07-10
Zwiedziłem ogródki na Nalewkach i Nowolipkach. W niedzielę będą gotowe.
1942-07-12
O 9.30 otwarcie ogródka dla dzieci szkolnych na rogu Franciszkańskiej i Nalewek. Tłumy ludzi. Na ulicy, na dachach, na kominach, na balkonach. Orkiestra, chóry, balet. Przemawiałem do dzieci. Na ulicy dzieci zrobiły mi owację.
1942-07-15
Sam zwiedziłem lokal Nalewki 31. W niby to kawiarni zastałem kilkudziesięciu młodych ludzi, grających w domino i karty. Lokal ten przeznaczę na dzieci z aresztu (dom poprawczy). Zwiedziłem przy okazji ogród na rogu Franciszkańskiej (pełno dzieci).
1942-07-19
Z powodu paniki objechałem dziś w aucie całą dzielnicę. Byłem w 3 ogródkach. Nie wiem, czy udało mi się uspokoić ludność. Swoje jednak zrobiłem. Delegacjom, które się do mnie zgłaszają, staram się dodać ducha. Co to mnie kosztuje, nie widzą. Dziś wziąłem 2 proszki od bólu głowy, 1 cybialginę i walerianę. Pomimo to głowa mi pęka. Staram się, aby uśmiech z twarzy mi się nie odlepił.
1942-07-22
O godzinie 10-ej zjawili się Sturmbahnführer Hoefle z towarzyszami. Telefony wyłączyliśmy. Dzieci usunięto z przeciwległego ogródka. Oświadczono nam, że z pewnymi wyjątkami mają Żydzi, bez różnicy płci i wieku, być wysiedleni na wschód. Dziś do godziny 4 pp. ma być dostarczonych 6000 ludzi.
Nowolipki 48/50
Kościół pw. św. Augustyna przy ul. Nowolipki 48/50 wśród gruzów getta. Ujęcie ze skrzyżowania ul. Karmelickiej i Nowolipki w kierunku zachodnim. Na prawo od kościoła to ul. Dzielna, tu był przed wojna, pod nr 39, Zakład im. św. Stanisława Kostki (L). Tu przez od lutego 1942 r pracował Janusz Korczak podczas okresu getta kiedy w budynku mieścił się Główny Dom Schronienia. Z Pamiętnika Korczaka: JK planuje pracę na 13-14 lutego: poprosi listownie księdza z pobliskiej parafii o udział w zebraniu z niesumiennym personelem, a żonę piekarza o białą mąkę, sucharki lub biały chleb dla dzieci z biegunką.
współpracował Janusz Korczak.
Nowolipki 31 i 35
Ogródki - popierane przez Judenrat poprzez organizacje TOPOROL - Towarzystwo Popierania Rolnictwa wśród Żydów która zaaranżowała dziecięce ogródki dla kilku szkół podstawowych w getcie na podwórkach i w miejscach gdzie domy zostały zburzone we wrzesniu 1939 roku. Prace Toporolu trwały az do Gross Altion, Wielkiej Akcji w Getcie. Toporol zakładał ogródki warzywne gdzie tylko sie dało cokolwiek uprawiac nawet na cmentarzu. Czerniakow pisał w swoim Dzienniku, ostatnie zapiski to własnie o ogródkach i ten ostatni zapis z 1942-07-22 o Akcji:
1942-06-24
"Zwiedziłem ogródki w budowie na rogu Franciszkańskiej i Nalewek i na Nowolipkach, ogród w więzieniu."
1942-07-03
Obejrzałem nowe ogródki w budowie na Nowolipkach i na rogu Franciszkańskiej i Nalewek.
1942-07-05
W ogródku grała muzyka S[łużby] P[orządkowej]. Popis 600 uczniów i uczennic szkół powszechnych. Z aktorów wziąłem do siebie na trybunę małą dziewczynkę, ucharakteryzowaną na Chaplina (wielkie brawa). Religianci są przeciwni urządzaniu zabaw z muzyką i śpiewem w ciągu bieżących 3 tygodni (żałoba).
1942-07-08
Wieler ma do mnie pretensję, że urządzam zabawy dla dzieci, że uroczyście otwieram ogródki, że gra orkiestra etc. Przypomonam sobie film:okręt tonie, a kapitan, celem dodania ducha pasażerom, każe grać orkiestrze jazzbandowej. Postanowiłem naśladować tego kapitana.
1942-07-10
Zwiedziłem ogródki na Nalewkach i Nowolipkach. W niedzielę będą gotowe.
1942-07-12
O 9.30 otwarcie ogródka dla dzieci szkolnych na rogu Franciszkańskiej i Nalewek. Tłumy ludzi. Na ulicy, na dachach, na kominach, na balkonach. Orkiestra, chóry, balet. Przemawiałem do dzieci. Na ulicy dzieci zrobiły mi owację.
1942-07-15
Sam zwiedziłem lokal Nalewki 31. W niby to kawiarni zastałem kilkudziesięciu młodych ludzi, grających w domino i karty. Lokal ten przeznaczę na dzieci z aresztu (dom poprawczy). Zwiedziłem przy okazji ogród na rogu Franciszkańskiej (pełno dzieci).
1942-07-19
Z powodu paniki objechałem dziś w aucie całą dzielnicę. Byłem w 3 ogródkach. Nie wiem, czy udało mi się uspokoić ludność. Swoje jednak zrobiłem. Delegacjom, które się do mnie zgłaszają, staram się dodać ducha. Co to mnie kosztuje, nie widzą. Dziś wziąłem 2 proszki od bólu głowy, 1 cybialginę i walerianę. Pomimo to głowa mi pęka. Staram się, aby uśmiech z twarzy mi się nie odlepił.
1942-07-22
O godzinie 10-ej zjawili się Sturmbahnführer Hoefle z towarzyszami. Telefony wyłączyliśmy. Dzieci usunięto z przeciwległego ogródka. Oświadczono nam, że z pewnymi wyjątkami mają Żydzi, bez różnicy płci i wieku, być wysiedleni na wschód. Dziś do godziny 4 pp. ma być dostarczonych 6000 ludzi.
 |
| To ul. Gęsia i ogródek przylegajacy do Judenratu który opisuje Czerniakow: 1942-07-22 O godzinie 10-ej zjawili się Sturmbahnführer Hoefle z towarzyszami. Telefony wyłączyliśmy. Dzieci usunięto z przeciwległego ogródka. Oświadczono nam, że z pewnymi wyjątkami mają Żydzi, bez różnicy płci i wieku, być wysiedleni na wschód. Dziś do godziny 4 pp. ma być dostarczonych 6000 ludzi. |
Nowolipki 48/50
Kościół pw. św. Augustyna przy ul. Nowolipki 48/50 wśród gruzów getta. Ujęcie ze skrzyżowania ul. Karmelickiej i Nowolipki w kierunku zachodnim. Na prawo od kościoła to ul. Dzielna, tu był przed wojna, pod nr 39, Zakład im. św. Stanisława Kostki (L). Tu przez od lutego 1942 r pracował Janusz Korczak podczas okresu getta kiedy w budynku mieścił się Główny Dom Schronienia. Z Pamiętnika Korczaka: JK planuje pracę na 13-14 lutego: poprosi listownie księdza z pobliskiej parafii o udział w zebraniu z niesumiennym personelem, a żonę piekarza o białą mąkę, sucharki lub biały chleb dla dzieci z biegunką.
 |
Nowolipki 48-50. Kościół pw. św. Augustyna przy ul. Nowolipki 48/50 wśród gruzów getta. Ujęcie ze skrzyżowania ul. Karmelickiej i Nowolipki w kierunku zachodnim. Na prawo od kościoła to ul. Dzielna, tu był przed wojna, pod nr 39, Zakład im. św. Stanisława Kostki (L). Tu przez od lutego 1942 r pracował Janusz Korczak podczas okresu getta kiedy w budynku mieścił się Główny Dom Schronienia.
|
Nowolipki 53
Do budynku Nowolipki 53 był zmuszony przeprowadzić rodzinę (z przyczyn finansowych) ojciec Józefa Rotblata, Zalman Rotblat. Przyszły noblista Joseph Rotblat przeprowadził się 1914 roku z warszawskiej willi przy ulicy Miłej na Nowolipki 53.Nowolipki, strona nieparzysta to miejsce gdzie mieszkało dwóch noblistów pracujących z radioaktywnoscią (Curie-Skłodowska i Rotblat).
Do budynku Nowolipki 53 był zmuszony przeprowadzić rodzinę (z przyczyn finansowych) ojciec Józefa Rotblata, Zalman Rotblat. Przyszły noblista Joseph Rotblat przeprowadził się 1914 roku z warszawskiej willi przy ulicy Miłej na Nowolipki 53.Nowolipki, strona nieparzysta to miejsce gdzie mieszkało dwóch noblistów pracujących z radioaktywnoscią (Curie-Skłodowska i Rotblat).
Nowolipki 68
Nowolipki z okresu Getta
Od lata 1942 podejmowano próby ukrycia zasobów Oneg Szabat. Zadanie to Ringelblum powierzył Izraelowi Lichtensztajnowi, którego wspomogli dwaj młodzi uczniowie – Dawid Graber i Nachum Grzywacz. 3 sierpnia 1942 pierwsza część archiwum została ukryta w piwnicach budynku przy ul. Nowolipki 68, gdzie na 4 piętrze mieściła się żydowska świecka szkoła podstawowa a na 2 piętrze szkoła im. Bera Borochowa która była pod opieka partii Poalej-Syjon Lewica, partii do której kierownictwa należał Emanuel Ringelblum i Izrael Lichtensztajn. Partia Poalej Syjon została założona w 1906 roku na zjeździe w Połtawie przez Dow Bera Borochowa. Po wojnie po lewica i prawica Poalej Syjon połączyły się i były najsilniejszą partią żydowską działająca w Polsce.
W lutym 1943 w tym samym miejscu (Nowolipki 68) ukryto także drugą część archiwum.
Na zdjęciu dzieci i nauczyciel ze szkoły podstawowej im. Bera Borochowa w pazdzierniku 1941 r. Poprzednio tak jak w wielu budynkach w Getcie była tam kuchnia-szkoła gdzie podobnie jak w innych takich "kuchniach" prowadzono tajne nauczanie (od poziomu szkoły podstawowej do kursów uniwersyteckich). Podobna "kuchnia" to ul. Dzielna 34. Kuchnia- dom Haszomer-Hacir i organizacji Dror.
Spotkania Oneg Szabat odbywały się w tym budynku jak również część współpracowników tam mieszkała.
Dzieci ze szkoły Borochowa podobnie do dzieci Domu Sierot Korczaka przygotowywały przedstawienia teatralne. Ich ostatnie przygotowywane przedstawienie "Zwycięski marsz wiosny" było zaplanowane na sierpien 1942 roku. Nie odbyło sie.... Deportacje Gross aktion od 22 lipca 1942...
W lutym 1943 w tym samym miejscu (Nowolipki 68) ukryto także drugą część archiwum.
Na zdjęciu dzieci i nauczyciel ze szkoły podstawowej im. Bera Borochowa w pazdzierniku 1941 r. Poprzednio tak jak w wielu budynkach w Getcie była tam kuchnia-szkoła gdzie podobnie jak w innych takich "kuchniach" prowadzono tajne nauczanie (od poziomu szkoły podstawowej do kursów uniwersyteckich). Podobna "kuchnia" to ul. Dzielna 34. Kuchnia- dom Haszomer-Hacir i organizacji Dror.
Spotkania Oneg Szabat odbywały się w tym budynku jak również część współpracowników tam mieszkała.
Dzieci ze szkoły Borochowa podobnie do dzieci Domu Sierot Korczaka przygotowywały przedstawienia teatralne. Ich ostatnie przygotowywane przedstawienie "Zwycięski marsz wiosny" było zaplanowane na sierpien 1942 roku. Nie odbyło sie.... Deportacje Gross aktion od 22 lipca 1942...
 |
| Ulica Nowolipki, październik 1941 rok. Po lewej kamienica nr 61, po prawej bliźniacza 68A i 70. Ciekawe są te dwie modernistyczne kamienice z zaokraglonymi narożnikami. Mają taką a nie inną formę bo miały stać po przekątnej planowanego skrzyżowania przedłużonej ul. Żelaznej do Nowolipek i dalej na północ. Wracając do zdjęcia - wygląda na to że oficer Wermachtu przyjechał z ciężarówką po meble, obrazy, pianino itp. do "swojego" nowego mieszkania w"dzielnicy niemieckiej". Dzieci (z nauczycielem z opaską) wyglądają jak wypuszczone na przerwę między lekcjami z budynku Nowolipki 68 (kamienica niewidoczna). |
 |
Oneg Szabat, konspiracyjne archiwum getta Warszawskiego - Archiwum Ringelbluma. 3 sierpnia 1942 pierwsza część archiwum została ukryta przez Izraela Lichtensztajna w piwnicach budynku przy ul. Nowolipki 68, poprzednio żydowskiej szkoły podstawowej. 18 września 1946 roku w gruzach przy ulicy Nowolipki 68, zostaje odnalezionych 10 metalowych skrzyń o wymiarach 15x30x50 cm. Hersz Wasser, jeden z trzech ocalalych współtwórców archiwym własnoręcznie wydobywał skrzynie spod ziemi. |
18 września 1946 w gruzach przy ulicy Nowolipki 68, na terenie dawnego getta, zostaje odnalezionych 10 metalowych skrzyń o wymiarach 15x30x50 cm. Papiery w skrzyniach są wilgotne i uszkodzone. To pierwsza część poszukiwanego pod gruzami Podziemnego Archiwum Getta Warszawskiego. Hersz Wasser , jeden z trzech ocalalych współtwórców archiwym własnoręcznie wydobywa skrzynie spod ziemi. Oneg Szabat, konspiracyjne archiwum getta Warszawskiego - Archiwum Ringelbluma.
Nowolipki 90
…nie idź tak bezmyślnie za mężczyzną, choćby cię o to nie wiem jak prosił.
Pola Gojawiczyńska “Dziewczęta z Nowolipek”.
Nowolipki z okresu Getta
 |
| Skrzyżowanie Nowolipek z Karmelicka. Widok na zachód |
Ludwik Zamenhof - Nowolipki 5 czy Nowolipki 11-15
Rodzina Zamenhoffów przeniosła się do Warszawy w 1873 r. W związku z tym, Ludwik Zamenhof chodził do gimnazjum na Nowolipkach. Czy to chodzi o II Gimnazjum Klasyczne Męskie przy ul. Nowolipki 5 czy Nowolipki 11-15, nie wiem.
Rodzina Zamenhoffów przeniosła się do Warszawy w 1873 r. W związku z tym, Ludwik Zamenhof chodził do gimnazjum na Nowolipkach. Czy to chodzi o II Gimnazjum Klasyczne Męskie przy ul. Nowolipki 5 czy Nowolipki 11-15, nie wiem.
W tym czasie dyrektorem Gimnazjum był Mikołaj Troicki (Rosjanin), inspektorem Augustyn Aleksander Szmurło – filolog klasyczny, podinspektorem zaś Władysław Skłodowski, przyrodnik – ojciec Marii Curie.
