The Last Walk of Janusz Korczak on Zamenhof Street.

The Last Walk of Janusz Korczak on Zamenhof Street. My mother, Lunia Rozental, who knew Korczak, the staff, and the children from the Orphans' Home very well, saw this escorted group through the window of her apartment at 5 Zamenhofa Street (the first house on the right side, corner with Dzielna Street 1). In the background of the right photograph is Nowolipki Street 7-9. That's where the editorial office of the magazine "Nasz Przegląd" (Our Review) was located, as well as "Mały Przegląd" (Little Review), edited by Janusz Korczak as a Friday supplement to "Nasz Przegląd".  In the outbuildings of the tenements at Nowolipki 7 and Nowolipki 9 were the printing houses for these magazines. Zamenhof Street (Polish: ulica Zamenhofa) in Warsaw started at Nowolipki Street and was one of the streets that led directly to Umschlagplatz. Umschlagplatz was the place from which the Nazis deported hundreds of thousands of Jews from the Warsaw Ghetto to concentration and extermination camps, primarily Treblinka in 1942 and 1943. The street is named after Ludwik Lejzer Zamenhof, the creator of the Esperanto language. Zamenhof lived for many years, specifically at the address of Dzika 9, which in 1930 became Zamenhof 5 after the renaming and renumbering.


The Last Walk of Janusz Korczak. My mother, Lunia Rozental, who knew Korczak, the staff, and the children from the Orphans' Home very well, saw this escorted group through the window of her apartment at 5 Zamenhofa Street (the second house on the right side, corner with Dzielna Street 1). In the background is Nowolipki Street 7-9. That's where the editorial office of the magazine "Nasz Przegląd" (Our Review) was located, as well as "Mały Przegląd" (Little Review), edited by Janusz Korczak as a Friday supplement to "Nasz Przegląd," the largest Polish-language Jewish newspaper in the interwar period. The first issue of "Mały Przegląd" appeared on October 9, 1926, and the last one on September 1, 1939. In the outbuildings of the tenements at Nowolipki 7 and Nowolipki 9 were the printing houses for these magazines.

My mother, Lunia Rozental, wrote: I am temporarily living with my brother-in-law (Lutek Wójcikiewicz) and nephew (Marianek Wójcikiewicz, aged 3) at 5 Zamenhofa 5 Street. Through the window, I see Dr. Korczak with children from the orphanage being led to the Umschlagplatz. A thought matures: I must save a child. I agreed on the idea with my brother-in-law.

Janusz Korczak and the Orphanage on the way to Umschlagplatz

Lucyna Perła Rozental, witness (see letter above): 

I am temporarily living with my brother-in-law (Lutek Wójcikiewicz) and nephew (Marianek Wójcikiewicz, aged 3) at 5 Zamenhofa 5 Street. Through the window, I see Dr. Korczak with children from the orphanage being led to the Umschlagplatz. A thought matures: I must save a child. I agreed on that idea with my brother-in-law.

Lunia Rozental recalls:
August 5th, my birthday (24 years old), 10-11 in the morning, it was a hot summer day. I looked out the window because I heard voices and sounds. I saw a crowd of people walking from the southern part of the ghetto. They were led down the middle of the street by soldiers in German uniforms. I don't know if the soldiers were Germans, Estonians, or Ukrainians. Suddenly, in the crowd of adults, I saw children and Dr. Janusz Korczak. Janusz Korczak was walking first, with heavy steps, the children behind him. No one spoke. No one sang. A few people stood along the sidewalks. My first thought: "Where is my Misha" (Pan Misha - Michał Wasserman Wróblewski), who worked as an educator in Korczak's orphanage. I immediately determined he was not there. Misha was very tall, over 1.83 cm in height, and always towered over the crowd of children in the orphanage yard. Misha was sometimes called 'Giraffe' by the children because of his height. Now, however, he was not among them. I didn't look at the other teachers whom I knew. I saw Korczak, and then automatically searched only for Misha. After a few seconds, the children moved away.

From Umschlagplatz to Treblinka
How did the last journey of Korczak and the children look from the Umschlagplatz to Treblinka? We will never know that. Knowing the facts, the stories of eyewitnesses, and the accounts of escapees from other deportations to Treblinka, we can only try to imagine what happened in the wagons and what it was really like.

It is known that August 5th was a sweltering hot day. It is also known that the transport that day consisted of 6,623 people crammed into 60 wagons.

The cattle cars had window slits sewn shut with barbed wire. A little light and air entered through these slits. Inside the wagons, there was a vapor of chlorine that stung the eyes and throat. The floor of the wagon was, for hygienic purposes, covered with diluted lime and chlorine solution. Probably 239 children, along with Korczak and Wilczyńska, and other staff from the Orphans' Home, were packed into two wagons.

Droga Janusza Korczaka i Domu Sierot na Umszlag - Opis Luni Rozental.

Ostatnia droga Janusza Korczaka. Moja Mama, Lunia Rozental która bardzo dobrze znała Korczaka, personel i dzieci z Domu Sierot widziała tę eskortowaną grupę przez okno mieszkania przy ulicy Zamenhofa 5 (drugi dom po prawej stronie, narożny z ul. Dzielna 1). Na drugim planie to ulica Nowolipki 7-9. Tam była redakcja pisma Nasz Przegląd i Mały Przegląd redagowany przez Janusza Korczaka jako piątkowy dodatek do "Naszego Przeglądu", największej w międzywojniu polskojęzycznej gazety żydowskiej. Pierwszy numer Małego Przeglądu ukazał się 9 października 1926) a ostatni 1 września 1939 roku. W oficynach kamienic Nowolipki 7 i Nowolipki 9 były drukarnie tych pism.

Lunia Rozental która dobrze znała Korczaka, personel i dzieci z Domu Sierot widziała tę eskortowaną grupę przez okno mieszkania przy ulicy Zamenhofa 5 (drugi dom po prawej stronie, narożny z ul. Dzielną w którą skręcają szyny tramwajowe 1).

Lunia Rozental która dobrze znała Korczaka, personel i dzieci z Domu Sierot widziała tę eskortowaną grupę przez okno mieszkania przy ulicy Zamenhofa 5 (Dom po prawej stronie, narożny z ul. Dzielną w którą skręcają tramwaje nr. 15 ).

Lucyna Perła Rozental: Mieszkam czasowo z szwagrem (Lutek Wójcikiewicz) i siostrzeńcem (Marianek Wójcikiewicz, lat 3), przy ulicy Zamenhofa 5/VIII, widzę przez okno dr Korczaka z dziećmi z sierocińca prowadzonymi na Umschlagplatz. Dojrzewa myśl. muszę uratować dziecko. Uzgodniłam pomysł ze szwagrem

Lucyna Perła Rozental: 

Mieszkam czasowo z szwagrem (Lutek Wójcikiewicz) i siostrzeńcem (Marianek Wójcikiewicz, lat 3), przy ulicy Zamenhofa 5/VIII, widzę przez okno dr Korczaka z dziećmi z sierocińca prowadzonymi na Umschlagplatz.

Dojrzewa myśl. muszę uratować dziecko. Uzgodniłam pomysł ze szwagrem.

Lucyna Perła Rozental wspomina: 

5 sierpnia, moje urodziny (24 lata), godzina 10-11 rano, to był gorący letni dzień, wyjrzałam przez okno bo usłyszałam głosy i dźwięki. Widziałem jak tłum ludzi idzie z południowej części getta. Prowadzeni byli środkiem ulicy przez żołnierzy w niemieckich mundurach. Nie wiem, czy żołnierze to byli Niemcy lub Estończycy lub Ukraińcy. Nagle zobaczyłem w tłumie dorosłych, dzieci i dr. Janusz Korczaka. Janusz Korczak szedł pierwszy, ciężkimi krokami, za Nim dzieci. Nikt nie mówił. Nie śpiewał. Kilka osób stało wzdłuż chodników. Moja pierwsza myśl "Gdzie mój Misza", (Michał Wasserman Wróblewski), który pracował jako wychowawca w sierocińcu Korczaka. Od razu stwierdziłam, że go tam nie było. Misza był bardzo wysoki, ponad 1,83 cm długości, i zawsze górował w tłumie dzieci na podwórku Domu Sierot. Misza był czasami nazywany przez dzieci - żyrafa ze względu na wzrost. Teraz jednak nie było jego wśród nich. Nie patrzyłam na innych nauczycieli których znałam. Widziałam Korczaka, a potem automatycznie szukałam tylko Miszy. Po kilku sekundach, dzieci oddaliły się.

Jak wyglądała ostatnia droga Korczaka i dzieci z Umszlagu do Treblinki? Tego nigdy się nie dowiemy. Znając fakty, opowieści naocznych świadków, uciekinierów z innych deportacji do Treblinki możemy sobie tylko próbować wyobrazić co się działo w wagonach i jak to naprawdę wyglądało?

Wiadomo że 5 sierpnia był upalnym dniem. Wiadomo też że transport tego dnia to 6,623 osoby stłoczone w 60 wagonach.

Wagony bydlece miały szczeliny okienek zaszyte drutem kolczastym. Przez te szczeliny dostawało się troche światła i powietrza. W wagonach był żrący oczy i szczypiący gardło wyziew chloru. Podłoga wagonu była dla celów higienicznych zalana rozcienczonym wapnem i chlorem. Prawdopodobnie 239 dzieci z Korczakiem i Wilczyńską i z innymi pracownikami Domu Sierot zostało zapakowanych do dwóch wagonów.

Jak wyglądała ostatnia droga Korczaka i dzieci z ulicy Śliskiej 9 do Umszlagu? Mapa opublikowana w Kronikach Korczakowskich w 1992 i 1996 roku i na internecie po polsku i angielsku w 1995 roku w A Teachers Guide to Holocaust. Dom Sierot - 1, Most nad ul. Chłodną -2, Szpital na Lesznie - H, Mieszkanie Lucyny Rozental (Zofii Wróblewskiej) przy ulicy Zamenhofa 5 - ZW, Pawiak - P,  Umszlag - U.

O tramwajach

21 lutego 1941 roku, trzy linie tramwajowe przeznaczone tylko dla Żydów zostały zlikwidowane, a na ich miejsce ruszył tramwaj bez numeru, zaopatrzony w tarczę z niebiesko-białą gwiazdą Dawida. Wagony tej linii jeździły po trasie Plac Muranowski - Muranowska - Zamenhofa - Gęsia ( na prawo ) - Nowolipie - Żelazna - Leszno - Karmelicka - Dzielna - Zamenhofa - Gęsia (na prawo) - Nalewki - Plac Muranowski. Niemcy kazali zlikwidować ten tramwaj. Nastąpiło to w połowie sierpnia 1942 roku w związku z tzw Wielką akcją - wywózką Żydów do obozu smierci w Treblince.

Tramwaj nr. 15 do 21 lutego 1941 - PLAC MURANOWSKI – Nalewki – Gęsia – Zamenhofa – Dzielna – Karmelicka – Leszno – Żelazna – Chłodna – Wolska – MŁYNARSKA.

Until Today - One million, two hundred thousand, two hundred forty-five (1,200,245) visitors on "Jim Bao Today" blog.

The main content of the blog "Jim bao Today" appears to focus heavily on historical topics, particularly those related to Poland, and Dr. Janusz Korczak (Henryk Goldszmit) and World War II history, Jewish history, and significant historical figures and events.

The exact number of visitors to the "Jim Bao Today" blog reached today 1,200,245.

Recent posts mention:

• Dr Janusz Korczak and Pan Misza - Wasserman Wróblewski
• Polish literature and history
• Emanuel Ringelblum and the Warsaw Ghetto
• German "Stolpersteine" (stumbling stones) in Polish cities

 
The blog can be accessed on Blogger.

Sprawiedliwi - Wojciechowscy.

Józefa i Michał Wojciechowscy z Lunią Rozental (Zofia Dąbrowa w srodku). Po wojnie.

Józefa i Michał Wojciechowscy - Kopyczyńce

Udzielałam (tzn. jako Zofia Dąbrowa - Lucyna Rozental) lekcji ich synowi i córce korepetycji. Stałam się u Wojciechowskich niemal domownikiem.

Pracowała u nich jako służąca - Marysia. Pewnego dnia powiedział mi pan Wojciechowski że przypuszcza, że ta dziewczyna - to Żydówka. Widział jej kenkartę, sam lepszą by zrobił. Prosił żeby nie powtarzać jego zastrzeżeń żonie (p. Józefie W), bo się niepotrzebnie zdenerwuje.

Kilka dni później pani Wojciechowska zwierzyła mi się że prawdopodobnie ta Marysia jest Żydówka. W razie czego wie kto ja zarekomendował (pan Hir, który sam ukrywał kilkunastu Żydów). Dziewczyna chodzi do kościoła. Niech się jakoś uratuje. Lepiej nie opowiadać o tej rozmowie jej Mężowi.

Któregoś dnia przyszła pani Józefa do mnie. Daj co masz do naprawienia, zacerowania, zwężenia itp. Kilka dni później przyniosła te rzeczy idealnie naprawione. Żydzi z pobliskiego Chrostkowa podczas "akcji" znaleźli w przychylnym im domu schronienie, ale nie potrafili usiedzieć bezczynnie i myśleć o tym co się stać może.

Kiedyś pani Wojciechowska zapytała czy mogłabym u nich nocować i pomoc jej. Naturalnie. O zmroku przyszło 2 Żydów z dużymi tobolami brudnej bielizny. Chowali się w bunkrach w sąsiedniej wsi Jabłonow. Nakarmieni siedzieli w przybudówce a pani Wojciechowska zabrała się do pracy.

Uprzednio dała "wolne" owej Marysi. Bieliznę prano, gotowano, suszono na kominie. Potem rozprasowano szwy (w pogoni za wszami). Przed brzaskiem ukryci Żydzi wyruszyli w powrotną drogę do współtowarzyszy w bunkrze.

Kiedy front się przesunął, Niemcy uciekli i miasto zajęli Rosjanie sąsiadka państwa Wojciechowskich - Brunowa powiedziała: "Ale ty NIE masz szczęścia. Tylu Żydów zginęło, a akurat ci którzy zostawili u was fortepian uratowali się". Została ostro wyproszona za drzwi przez panią Wojciechowską.

W domu dentysty Polaka ukrywała się rodzina dentysty Żyda. Nie wiem kto ich wydal. Wszyscy zostali rozstrzelani na miejscu. Uratował się starszy syn gospodarzy który akurat wtedy był w Tarnopolu. Żyje i mieszka na Śląsku.

Zofia Wróblewska, Sztokholm

 

1 grudnia 1939 roku weszło w życie rozporządzenie nakładające na wszystkich Żydów (od 10. roku życia) obowiązek noszenia na prawym rękawie białej opaski z naszytą niebieską gwiazdą Dawida - Aresztowanie Janusza Korczaka.

1 grudnia 1939 roku weszło w życie rozporządzenie nakładające na wszystkich Żydów (od 10. roku życia) obowiązek noszenia na prawym rękawie białej opaski z naszytą niebieską gwiazdą Dawida. Nakaz ten dotyczył całego Generalnego Gubernatorstwa, a jego celem było publiczne wyodrębnienie Żydów z reszty społeczeństwa i oznaczanie ich jako przeznaczonych do stygmatyzacji.

Za niestosowanie się do nakazu groziły surowe kary, w tym więzienie, grzywna lub obie.
Janusz Korczak został aresztowany w listopadzie 1940 roku za nienoszenie opaski z gwiazdą Dawida. Korczak bez opaski zjawił się w urzędzie niemieckim po odbiór wozu zarekwirowanych przez Niemców kartofli. Po kilku tygodniach zwolniono go z Pawiaka.

Igor Newerly tak opisał to zdarzenia:

"Hitlerowscy urzędnicy zaskoczeni, że jakiś Polak,
wojskowy, upomina się o kartofle dla żydowskiego
sierocińca, zaczęli go indagować.

- Właściwie co to pana obchodzi ?
- Jestem lekarzem
- Pięknie, niech pan leczy polskie dzieci, nie jest pan przecież Ż y d e m.
- Owszem, jestem Ż y d e m.
- Dlaczego w takim razie chodzisz bez opaski?
- Tego piętna, znaku pohańbienia, nie mogę uznać.

Wzięli na Pawiak, wozili do gestapo w Alei Szucha na badania."

I. Newerly, Żywe wiązanie, Warszawa 1966, s. 397

Prawda o kłamstwach o Januszu Korczaku.

Kiedy w styczniu 1945 roku (w czasie II wojny światowej) ukazała się książka „Król Macius I”, pojawiły się jednoczesnie pogłoski, że dr Korczak uciekł z pociągu wiozącego go do obozu zagłady w Treblince; pogłoska ta, wydrukowana na specjalnej stronie w tej książce, okazała się bezpodstawna. Również informacja o dacie deportacji – 1943 rok – jest nieprawdziwa. Deportacja sierocińca Dom Sierot miała miejsce 5 sierpnia 1942 roku. Agencja Informacyjna Zagraniczna – ONA

"Prawda o kłamstwach o Januszu Korczaku" odnosi się nie tylko do obalania powojennych plotek i mitów dotyczących jego śmierci oraz heroicznej postawy do samego końca. Wiele kłamstw (czy też mitów), żyje dalej mimo że zostały wyjaśnione wielokrotnie.

Mit o ocaleniu został nawet opublikowany w amerykanskim wydaniu Króla Maciusia I: W Polsce juz w 1944 roku i bezpośrednio po wojnie pojawiły się plotki, że Korczak i dzieci przeżyli wojnę, a pociąg, którym jechali do Treblinki, został skierowany gdzie indziej. 

Prawda jest taka, że Korczak, Stefania Wilczyńska i prawie 239 dzieci z Domu Sierot zostali deportowani z Umszlagu z Getta Warszawskiego do obozu zagłady w Treblince i tam zamordowani w komorach gazowych 5 sierpnia 1942 r. Mit o możliwości uratowania i o oficerze SS, który go rozpoznał i chciał ocalić na samym Umszlagu. Ta, tak często powtarzana legenda głosi, że Korczak wybrał pójście z dziećmi na śmierć, choć mógł się uratować. To sformułowanie jest mylące, ponieważ sugeruje istnienie realnego wyboru w warunkach panujących na Umszlagu. Prawdą jest jednak że Korczakowi, jak wielu innym, przyjaciele proponowali pomoc w wyjściu z getta i ukrycie na stronie aryjskiej. Korczak jednak on kategorycznie odmawiał porzucenia swoich podopiecznych. Nie była to więc kwestia wyboru między życiem a śmiercią, ale wierności swoim wartościom i dzieciom do końca. Został zmuszony do marszu na Umschlagplatz przez niemieckie władze okupacyjne. Również często popularna historia o niemieckim oficerze SS który rozpoznał Korczaka jako swojego ulubionego autora książek dla dzieci i zaoferował mu ocalenie, jest nieprawdziwa.

Sformułowanie "Prawda o kłamstwach o Januszu Korczaku" opiera się na faktach - jego bezkompromisowej miłości do dzieci, pracy pedagogicznej i heroicznej śmierci, a nie na tak niepotrzebnym koloryzowaniu jego biografii. Sam Korczak cenił prawdę i uczciwość ponad wszystko, uważając, że "jedynie prawda jest ciekawa". Korczak kładł ogromny nacisk na szczerość, autentyczność jak i poszanowanie prawdy w kontaktach z dziećmi, co wyrażał w wielu swoich pismach.

Koloryzowanie biografii Janusza Korczaka
Koloryzowanie biografii Janusza Korczaka bylo bardzo różne przed, podczas i po Drugiej Wojnie swiatowej. "Kłamstwa" dotyczące pochodzenia Janusza Korczaka (właściwie Henryka Goldszmita) wynikają zazwyczaj z prób "upolitycznienia" jego postaci poprzez podkreślanie jednej części jego tożsamości z pominięciem drugiej. Prawda jest taka, że Korczak był osobą o złożonej, żydowsko-polskiej tożsamości, co jest również kluczem do zrozumienia jego postawy i dziedzictwa.


Korczak urodził się w rodzinie żydowskiej Goldszmitów, od pokoleń mieszkającej w Polsce. Tutaj mamy opisy jego rodziny jako zasymilowanej albo spolonizowanej. Ojciec Henryka Goldszmita/Korczaka był znanym warszawskim prawnikiem, a rodzina była związana z żydowskim ruchem oświeceniowym - Haskalą.

Kłamstwo wierutne to że zmienił nazwisko z Henryk Goldszmit na Janusz Korczak, by ukryć swoje żydowskie pochodzenie. Wiadomo że pseudonim "Janusz Korczak" jak i kilka innych przyjął na potrzeby pracy literackiej m.in. w wzięciu udziału w konkursie literackim. Było to wówczas powszechną praktyką wśród pisarzy. Używał również innych pseudonimów, takich jak Hen-Ryk i "Stary Doktor". Nigdy nie ukrywał swojego rodowego nazwiska ani pochodzenia. W czasie wojny, w getcie, posługiwał się obiema tożsamościami.

 

Watching with Janusz Korczak the Soviet film "The Homeless".

Pan Misha was watching with Janusz Korczak the Soviet film "The Homeless".

From time to time, the Korczak´s Orphanage received free tickets to the movies for an afternoon session. For security reasons, some adults went with the group. One day, I went with a group of older children, accompanied by Korczak. The cinema was screening a Soviet film called "The Homeless". Kino Kometa.

From time to time, the Korczak´s Orphanage received free tickets to the movies for an afternoon session. Here, Kino at 6 Wolska Street.

Watching with Janusz Korczak the Soviet film "The Homeless".

Watching with Janusz Korczak the Soviet film "The Homeless". 

by 

Pan Misha (Wasserman Wróblewski).

From time to time, the Orphanage received free tickets to the movies for an afternoon session. For security reasons, some adults went with the group. One day, I (Pan Misha) went with a group of older children, accompanied by Korczak. The cinema was screening a Soviet film called "The Homeless". This is a short summary:

In a home for adolescents, there is a group of boys who have lost their parents and families during the Revolution. With great difficulty, they are getting used to a normal life, learning to respect the laws of living in society. The young teacher puts in a lot of effort to improve the boys' standard of living under very difficult circumstances. The results are undoubtedly positive. The youngsters are studying and working in a nearby factory. All of a sudden, everything bursts like a soap bubble. The boys steal some transmission belts from the factory and sell them. They are found in a tavern, having the time of their lives. The last scene of the film: the factory hall is reminiscent of a battleground. The young teacher, leaning against suspended belts, seems to be saying to himself: "Well, we'll have to start from the beginning"!

On the way back to the Orphanage, the children walked ahead. Korczak was holding my arm. We walked a few minutes in silence, and then Korczak stopped, looking at me with his piercing, penetrating, short-sighted blue eyes and asked, "Misha, what would you do?"

A simple question, but how difficult to answer! I thought for a while and answered. "I don't believe in miracles. It would be hard to believe that the boys had really radically changed. Something must be left in them from their former lives, habits, and temptations. I suppose I would be thinking similarly to this young teacher."

The Doctor sighed deeply and said, "That's good, very good. But, as far as I'm concerned, I would not. I've experienced too many disappointments. Now I've resigned myself."

I was struck by his words - it was just not like him. I contemplated his attitude and the sadness of his face. Luckily, I managed to restrain myself and not answer his painful confession with a platitude. I wanted to contradict him, to give him concrete examples of his energy, vitality, and his plans for the future.

Three children approached us. Korczak - as if nothing had happened - asked them cheerfully how they liked the film. One girl said it was beautiful and that she cried when things were looking good. "You're silly," a boy interrupted, "I cried a bit too, but when things went wrong." "It was a good film, but sad. I prefer comedies," remarked another boy. Korczak nodded with understanding. Afterwards, he told an amusing story about laughter and tears. The rest of the way home, we talked about other things.

For a long time after, I pondered the cause of Korczak's sadness and resignation. I eventually found the answer in a letter, written by Korczak to Joseph Arnon (Pan Józek Helpern), one of his tutors who had migrated, in 1932, to what was then Palestine.

The letter was not a confession, but a bitter complaint and condemnation of Polish antisemitism and its manifestations, which undermined his every enterprise. Korczak was dismissed from two posts in a tertiary institution. Later, he secured a position running a programme on Polish Radio, from which he was also dismissed. While on air, he was not known as Henryk Goldszmit, or even by his pseudonym Janusz Korczak, but rather as "The Old Doctor" (Stary Doktor), making his identity anonymous. How early they tried to make him an old man!

In his Memoirs, Korczak wrote, "Vile, shameful years - decaying, disgraceful, deceitful. Damned! Lost the will to live. Mud - stinking mud" (Vol. IV, p.571). And yet life showed that Korczak had not resigned himself. War, ghetto, hunger, a struggle for the fate of his children, and human dignity released in him a tide of extraordinary courage and energy. Documents exhibited at the Korczak Assembly in Israel in 1989 aroused astonishment and admiration and inspired one to bow one's head in reverence for the memory of this extraordinary man - Janusz Korczak.

Ostatni adres Komitetu Korczakowskiegow Warszawie to ulica Jasna 26-28 w Warszawie.

Komitet Korczakowski miał swoją siedzibę pod adresem Jasna 26-28 w Warszawie w latach 60. XX wieku.

 

Memoir excerpt from Krystyna Rozental, later known as Zielińska-Zarzycka, detailing her childhood in pre-war Warsaw and her life in and outside Warsaw Ghetto..

 

This is a deeply personal, moving memoir excerpt from Krystyna Rozental, later known as Zielińska-Zarzycka, detailing her childhood in pre-war Warsaw.

English translation from Polish:

---

Krystyna Rozental Zielińska-Zarzycka: Memories from Twarda 3

Born in Warsaw in 1924. I was supposed to be a boy…

My ten-year-old sister Sabina was already in the world, and my second sister, Lunia, was six. My parents wanted a boy, so they tried one more time… and I came into the world. My father, upon hearing the news, simply fled the clinic. He’d had enough of this "female army" at home!

At the Jewish community office, they didn't want to give me the name Krystyna. They said, "It can be Krajndla," but for a five-zloty bribe, they agreed. So I never changed my first name throughout my life, but my surname—about a hundred times. I was counting backwards: Krystyna Zielińska, before that Krystyna Dąbrowa, before that Aleksandra Mlonka, Krystyna Wierzbołowicz. When the "March events" began here, and filling out personal questionnaires with a "previous surname" box became very important, I had plenty to write. I never got around to Krystyna Rozental.

I was a nice, healthy child, unfortunately, a little plump and not very agile. Mama enrolled me in Tacjanna Wysocka's ballet school, but I somehow gave up on a dancer's career. Then began ice skating at the Rau Garden rink. There was music and eleven- or twelve-year-old boys who, looking at my pink cheeks and snow-white sweater, for some reason started shouting: "Polished with Radion." Radion was a laundry detergent, and its advertisement was visible on the wall surrounding the rink. That white sweater and those blushes made me look like a living advertisement.

My parents tried hard for me to be a "young lady from a good home," although we weren't really wealthy. So I wasn't allowed to play in the yard with the other children, which was my unattainable dream. I would go out onto the first-floor balcony, throw out various cut-outs and toys, shouting: "Children, have these!" My peers really liked this, but it must have puzzled them a bit, because they wrote in chalk on the staircase: "Krysia Rozental is crazy!"

The Tenement at  3 Twarda Street in Warsaw.

A few words about our tenement house, Twarda 3. It had three courtyards and was located right next to All Saints' Church and Grzybowski Square. In the front annexes lived doctors and so-called better tenants; in the side ones: on the left side, Hasidic families, and on the right – all kinds of human misery.

I remember a shoemaker with five children. He made shoes (navy blue pumps for a zloty each), and still couldn't afford to pay the rent. So they unceremoniously threw him out into the courtyard, and he sat outside with his machine, still making those shoes.

There were many children in the Hasidic families. I remember a mother in a wig who had a two-year-old baby, and her daughter with a son the same age. During holidays, sukkahs (booths) were set up in the spacious courtyard, and for a week, men held prayers there. The women left the food prepared for Shabbat at a nearby baker's.

But on other days, the courtyard belonged to the children. The main "decorative" element was a large garbage bin, surrounded by cobblestones. There was no question of any plants or a patch of green. The only greenery in this "first courtyard" was the always-flowering balcony of the Rozentals, which my mother, Helena, took care of. Around this bin, the children from the yard danced and sang. I remember one fragment from their repertoire: "Because we are young and that is our power. Nothing will stop us, we sing day and night. Because the whole world belongs to us. The world of youth, the world of youth. And whoever doesn't believe us – can lie there like a log!!!"

The rent was very high. I remember we paid over 128 zlotys for three rooms. There were ordinary tiled stoves, coal was in the basement, we put the bathtub in the kitchen, but the boiler was in the toilet. During the hostilities in September 1939, this bathtub was filled with water, covered with boards, and my uncle Maks Feldberg, who had taken shelter with us during the bombings, fell into the water in his sleep. For some reason, he then said with resentment to my father, "Antisemites."

On the ground floor of my annex lived a paramedic named Wiewiórka (Squirrel), who was everything to everyone. He applied cupping glasses (I hated him for that) and unfailingly made diagnoses for adults and children.

Twelve-year-old Henio was allowed to visit me for social purposes, along with his two-year-old brother Bobuś. Bobuś had a head full of golden-blond curls and looked like an angel from my notebooks (because back then we wrote in ink with a regular pen, so blotting paper with a ribbon and an angel picture was necessary). The older Henio reasoned, "You, Krysia, will die first, because you are the oldest. Then me, and Bobuś last." This logical prediction of human fates did not come true. Both boys were gassed in Treblinka, and only I – the oldest – miraculously remained among the living.

At home, however, I was the youngest, which sincerely pained me. We sat in the dining room, my mother divided the chicken: first she gave a leg to my father, which I really wanted to get, the second was for the oldest sister, Sabina, the breast for Lunia… and I, the leftover, only got the wings. I was convinced that my parents didn't love me, that they preferred my older sisters, and I spent many moments shedding tears in the toilet.

Unfortunately, I wasn't alone there. In those days, live chickens were bought, and before they turned into broth and meat, they were kept on a string in the toilet. There, in the presence of the disgusting bird, I spun dreams: I will die, I will have a solemn funeral, my parents will walk behind the coffin, crying desperately. I'll show them for those wings, for not letting me out into the yard, for being supposedly so healthy, strong, and chubby! Such thoughts were prompted by reading a book for young people titled Jur. There were two brothers: one was Tadzik, who was weak, sickly, and constantly in need of care. The older brother, Jur, was quite the opposite. He was the picture of health. Well, who died? Jur, of course!

Mama took great care of my health, however. She bathed me in salt water, walked me to the cauldrons where pitch was heated, because it helped with whooping cough. And worst of all, she constantly took me to the Saxon Garden so I could breathe fresh air. I went to school at eleven, but even before eight (before school), my grandfather Alfred Rozental would appear and take me to the garden.

Here, early in the morning, all the Jewish tailors met; there were hundreds of them in pre-war Warsaw. In the Literary Alley (near the sundial), they held their meetings because they had many common issues. My grandfather, Alfred Rozental, was quite a tailor: he also lectured at the trade school for Jewish youth on Grzybowska Street, and he had his own workshop at Marszałkowska 139.

He mostly sewed military uniforms. In the street-facing window on Marszałkowska, there were tiny mannequins in clothes sewn by my grandfather. It's also worth adding that districts mattered a lot in pre-war Warsaw. To be a tailor on Nalewki, Franciszkańska, or Nowolipki—that was common, but Marszałkowska—oh, that was France-elegance.

All three of us attended the same primary school on Śliska 14, and the same gymnasium (high school) on Prosta 8. Mama was involved in the parent committee, and it was likely thanks to her that I was accepted into the first grade at the age of six. For breakfast in my basket, I took a pastry, a "grzybek" (little mushroom), because I couldn't manage sandwiches very well. I also had trouble buttoning my underwear. They had white linen buttons attached to the bodice, and it wasn't easy at all, so Marysia Brodecka helped me. "Litvaks" – my mother called her parents, and I sensed it was a pejorative term.

From an early age, I performed in school plays, and my sincere wish was to play the title roles. I was supposed to be a cornflower in some group scene, and Anulka Rawet was a poppy. Only she was placed in front of me. There was no use: they kept moving me back to the second row; I gave in at the dress rehearsal, but at the performance I pushed my way to the front again!

I remember a childhood that was ultimately idyllic, angelic: I am a slightly overgrown child of the Holocaust, but because I lived a little longer than those unfortunate children born just before or during the war, I took a piece of that world with me.

When children of the Holocaust, born in 1940 or 1942, speak during psychotherapy sessions in Śródborów, the same motif repeats over and over: they have sons and daughters, they are caring parents, but they couldn't pass on tenderness to their children because they themselves never experienced it.

Sixty-year-old Marysia cries today, telling this story. Jurek writes poems. His mother died when he was two years old, and his father raised him the best he could, but never told his son before his death that he was Jewish and that his post-war wife was not Jurek's mother.

I, a girl older than them, who stopped being a child at the age of fourteen, supported the household in the ghetto, and even before it was closed. I smuggled food, sold Polonia–Luksusowe razor blades on the street and in shops (Krystyna's brother-in-law, "Pan Misza" Wasserman Wróblewski, received a whole batch of these razor blades before the owners, his friends, left Warsaw). I bought a red rickshaw that my closest relatives rode, dropping off earned zlotys to me every now and then. I was subsequently a waitress in a café at Sienna 16. The café "Na Siennej" was run by Tatiana Epstein. Dressed in a black dress and a wide plastic black belt, I sold apple pie and cheesecake, and I could even take home the so-called edges from the baking trays. In the same building was Janusz Korczak's Orphanage, where Krystyna's brother-in-law, "Pan Misza" - Wasserman Wróblewski, worked.

Krystyna Rozental wrote: "The café Na Siennej was run by Tatiana Epstein. Dressed in a black dress and a wide plastic black belt, I sold apple pie and cheesecake, and I could even take home the so-called edges from the baking trays." In the same building was Janusz Korczak's Orphanage, where Krystyna's brother-in-law, "Pan Misza" - Wasserman Wróblewski, worked. Photo taken after WWII.

* Tatiana Epstein's cafe, where Krystyna Rozental worked (Kawiarnia Tatiany Epstein), was located at Sienna Street No. 16 within the Warsaw Ghetto during the Holocaust. The cafe opened in early April 1941. It was described in the Warsaw Ghetto Diary by Mary Berg as an upscale venue where the waitresses were "ladies from the best society". The cafe served as a cultural gathering spot, featuring musical performances to provide a sense of normalcy and an escape from the harsh reality of ghetto life. The renowned Polish pianist and composer Władysław Szpilman (whose life was later depicted in the film The Pianist) performed there.